65-86

Το βλέμμα του Αλέξανδρου : η επίδραση των περιπατητικών αντιλήψεων περί οράσεως στην ελληνορωμαϊκή τέχνη

Μελέτες-Articles

• Πλάντζος, Δημήτρης

Οι Έλληνες φιλόσοφοι και ιατροί είχαν σχηματίσει συγκεκριμένες απόψεις γύρω από τη φυσιολογία και παθολογία του ανθρώπινου οργανισμού με τις οποίες δεν μπορεί να συμφωνήσει η σύγχρονη επιστήμη. Το παράδοξο της διχογνωμίας αυτής έγκειται στο ότι η αρχαιοελληνική θεώρηση του ανθρώπινου οργανισμού βασιζόταν σε μεγάλο βαθμό στις παρατηρήσεις και περιγραφές επιστημόνων όπως ο Ευκλείδης, ο Αρχιμήδης και άλλοι μεταγενέστεροι μαθηματικοί και φυσικοί, των οποίων οι διατυπώσεις (π.χ. οι νόμοι της οπτικής, οι ιδιότητες των κατόπτρων κτλ.) ισχύουν ακόμη και σήμερα. Οι λόγοι για την αδυναμία των Ελλήνων επιστημόνων να προκα- ταλάβουν την επιστημονική πρόοδο των Αράβων ή Ευρωπαίων επιστημόνων του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης οφείλεται και στην έλλειψη τεχνικών μέσων (π.χ. χρονόμετρα ή μικροσκόπια) αλλά κυρίως στις κατευθύνσεις τις οποίες τους επέβαλε να ακολουθήσουν η κρατούσα επιστημονική νοοτροπία της εποχής τους, οι αντιλήψεις δηλαδή φιλοσόφων όπως ο Πλάτων ή ο Αριστοτέλης, στις αντιλήψεις των οποίων βάσισαν τόσο τη μεθοδολογία όσο και το περιεχόμενο των αναζητήσεών τους οι διάδοχοί τους, και κυρίως η Περιπατητική Σχολή του δευτέρου.Στην παρούσα μελέτη υποστηρίζεται ότι, εκτός από την επιστήμη της Ελληνιστικής περιόδου όπου η επίδρασή της είναι προφανής, η αριστοτελική φιλοσοφία επηρέασε και τον τρόπο με τον οποίο απεικονιζόταν το ανθρώπινο πρόσωπο στην τέχνη. Η γνωστή πληροφορία, για παράδειγμα, ότι το βλέμμα του Αλεξάνδρου ήταν «υγρό», συνδυάζεται με κείμενα του Αριστοτέλη, αλλά και απόψεις των μετα-αριστοτελικών περιπατητικών φιλοσόφων, για να αποδειχθεί ότι οι καλλιτέχνες επεδίωκαν να αποτυπώσουν συγκεκριμένες ιδιότητες του ανθρώπινου οργανισμού όπως τις είχαν περιγράφει οι επιστήμονες της εποχής. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, και σε αντίθεση με άλλους φιλοσόφους όπως ο Πλάτων και ο Εμπεδοκλής, ο ανθρώπινος οφθαλμός περιέχει υγρό (ύδωρ) το οποίο θεωρούσε (λόγω της διαφάνειάς του) απαραίτητη προϋπόθεση για το μηχανισμό της όρασης. Η επικρατέστερη σήμερα άποψη είναι ότι παρόμοια χωρία απηχούν τις απόψεις μεταγενέστερων «φυσιογνωμιστών», συγγραφέων που υποστήριζαν ότι η προσωπικότητα και ο χαρακτήρας ενός ανθρώπου αντανακλώνται στη φυσιογνωμία του. Τα αριστοτελικά και περιπατητικά κείμενα που εξετάζονται εδώ αποδεικνύουν όμως ότι και οι ίδιοι οι «φυσιογνωμιστές» είναι επηρεασμένοι από τις απεικονίσεις στην τέχνη ανδρών όπως ο Αλέξανδρος ο Μακεδών, τον οποίο συχνά αναφέρουν ως παράδειγμα στις μελέτες τους.Η ελληνική τέχνη, ως «μίμησις» του πραγματικού, ήταν υποχρεωμένη να ακολουθεί συγκεκριμένες προδιαγραφές στην απεικόνιση σκηνών ή προσώπων ώστε να ικανοποιεί το κοινό της. Ένα πορτραίτο έπρεπε να συμφωνεί και με την εξωτερική εμφάνιση του ατόμου που απεικόνιζε, αλλά και —κυρίως- με τον τρόπο με τον οποίο το κοινό ανέμενε την απεικόνιση του συγκεκριμένου ατόμου. Ταυτόχρονα, η εικόνα παρέπεμπε σε συγκεκριμένες φιλοσοφικές ιδέες ή αντιλήψεις, των οποίων η αναπαραγωγή ενίσχυε τη σημασία και επέβαλε την καθολική ισχύ. Τα μεγάλα, εκφραστικά μάτια σε πολλούς πίνακες της Ελληνιστικής και Ρωμαϊκής περιόδου καλλιέργησαν τις δοξασίες για συγκεκριμένες απεικονίσεις, κυρίως θεών, των οποίων τα μάτια «παρακολουθούν» το θεατή ενώ κινείται. Απεικονίσεις του Αλεξάνδρου, ήδη από τα πρώτα χρόνια της βασιλείας του, τονίζουν τα μεγάλα, διογκωμένα μάτια του, ιδίως το ένα ορατό μάτι του σε νομίσματα ή σφραγιδόλιθους (όπου απεικονίζεται κατά τομή). Οι απεικονίσεις αυτές συμφωνούν με τις αριστοτελικές «προδιαγραφές» (π.χ. στο χρώμα, όπως το βλέπουμε στο Ψηφιδωτό του Αλεξάνδρου από την Πομπηία που αντιγράφει ένα ζωγραφικό πίνακα του ύστερου 4ου αι. π.Χ.) αλλά ταυτόχρονα ενθαρρύνουν διαδόσεις για τη διχρωμία των δύο οφθαλμών του Βασιλέα, καθώς το ένα από τα δύο μάτια του συνήθως δεν απεικονίζεται. Η ύστερη φιλολογία γύρω από τον Αλέξανδρο χρησιμοποιεί, ανελλιπώς, τέτοιες απεικονίσεις ως επιβεβαίωση παραδοξολογικών ισχυρισμών. Η εμφατική απόδοση των οφθαλμών θεών και ηγεμόνων στα Ελληνιστικά νομίσματα ανακαλεί σχετικές παρατηρήσεις από το χώρο της φυσιολογίας ή της ιατρικής. Το μάτι εκπέμπει, δεν δέχεται φωτεινές ακτίνες σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, και το βεληνεκές της ανθρώπινης όρασης, όσο και η ποιότητά της, εξαρτώνται από το μέγεθος, τη διαφάνεια, και την υγρότητα του οργάνου. Με διάφορους τρόπους, και ανάλογα με το μέσο το οποίο υπηρετούν, οι καλλιτέχνες προσπαθούν να αποδώσουν τις ιδιότητες αυτές. Επιθυμώντας να κατασκευάσουν πειστικές απεικονίσεις, οι καλλιτέχνες λαμβάνουν υπ’ όψιν τους τον τρόπο με τον οποίο το κοινό τους αντιλαμβάνεται αλλά και ερμηνεύει το εικαστικό έργο.

• History and Archaeology
• Arts

• Κλασσικές αρχαιότητες
• Τέχνη

ρωμαϊκή τέχνη, Roman art, ελληνιστική τέχνη, hellenistic art