La conception du monde comme un édifice dans l'iconographie et la pensée grecque
Part of : Αρχαιογνωσία ; Vol.14, No.1, 2006, pages 129-150
Issue:
Pages:
129-150
Parallel Title:
Η σύλληψη του κόσμου ως οικοδόμημα στην αρχαία ελληνική σκέψη και εικονογραφία
Section Title:
Μελέτες = Articles
Author:
Abstract:
Στο πρώτο μέρος αυτού του άρθρου εξετάζεται το γεγονός ότι ακόμα και στα πιο πρώιμα κείμενα της αρχαίας ελληνικής σκέψης ο κόσμος νοείται ως ένα μεταφορικό αρχιτεκτονικό οικοδόμημα, διαιρεμένο συμμετρικά σε ισοϋψείς ορό- φους-επίπεδα (Ουρανός, Γή, Άδης, Τάρταρα). Πάνω από τα γερά θεμέλια της Γης, της βάσης του ορατού κόσμου, ο ουράνιος θόλος, τελική οροφή και στέγη του σύμπαντος, συλλαμβάνεται ως μία μάζα στερεός μορφής και παρουσιάζεται συχνά να είναι χάλκινος, σιδερένιος, κρυστάλλινος ή πέτρινος. Για τον αρχαϊκό άνθρωπο, το ουράνιο στερέωμα κινδυνεύοντας να καταρρεύσει ανά πάσα στιγμή λόγω του μεγάλου βάρους του, έμοιαζε να έχει επείγουσα ανάγκη από φυσικά στηρίγματα, ώστε να εξηγηθεί με λογικό τρόπο η αιτία για την οποία μένει μετέωρο πάνω από τη γή. Η στήριξη του ουρανού αποδόθηκε σύμφωνα με την παράδοση σε έναν υπερφυσικό ανθρωπομορφικό κίονα, τον Άτλαντα, έναν Τιτάνα που πιστεύονταν ότι κρατούσε στα πέρατα της γης τον ουράνιο θόλο ως τιμωρία της ύβρεως των Τιτάνων απέναντι στο Δία. Ο Άτλας, τοποθετημένος σ’ ένα κομβικό σημείο του σύμπαντος όπου Ουρανός, Γή και Τάρταρα συναντώνται, κρατά ανάλογα με τις παραλλαγές του μύθου, είτε τον ουρανό και τη γη ως μοναδικός άξων που συνέχει τον κόσμο, είτε μία σειρά από υψηλούς κίονες που ολόγυρα χωρίζουν τον ουρανό απ' τη γή. Παράλληλα με την παράδοση του Άτλαντα αναπτύσσεται και μία άλλη που αναγνωρίζει στα ψηλά όρη, κυρίως σ'εκείνα που βρίσκονται στα πέρατα του κόσμου, το ρόλο των κιόνων του ουρανού (Αίτνα, Καύκασος, Άτλας). Παρόμοια αρχιτεκτονική δομή με εκείνη του υπέργειου ορατού κόσμου φαίνεται να παρουσιάζουν και τα κοσμικά επίπεδα που βρίσκονται κάτω από τη γη. Έτσι η Γη φαίνεται να στηρίζεται κι εκείνη σε κίονες με βάση αρραγή. Τα Τάρταρα, τελευταίο κοσμικό επίπεδο πάνω στο οποίο καταλήγουν τα θεμέλια της Γης και του Ωκεανού, είναι περιτριγυρισμένα από ένα τεράστιο χάλκινο τείχος με πύλες σιδερένιες και χάλκινο κατώφλι, ενώ φαίνεται παράλληλα ότι είναι χωρισμένα σε πολλές χθόνιες οικίες-διαμερίσματα, μεταξύ των οποίων διακρίνονται κυρίως εκείνες του Άδη, της Στυγός με τις ασημένιες κολώνες που αγγίζουν τον ουρανό και της Νύχτας μέσα από την πόλη της οποίας εναλάσσονται η Ημέρα και η Νύχτα. Η τελευταία αυτή πύλη φαίνεται να είναι ιδιαίτερης κοσμικής σημασίας, αφού συσχετίζεται με τις περίφημες ομηρικές πύλες του Ήλιου.Το δεύτερο μέρος αυτού του άρθρου μας δίνει την ευκαιρία να εξετάσουμε το πώς η αρχιτεκτονική σύλληψη του κόσμου αποτυπώθηκε στην αρχαϊκή και κλασική εικονογραφία. Η εικόνα του Άτλαντα να στηρίζει με τους ώμους του το στερέωμα μας δίνει μία σαφή αντίληψη της φύσεως του ουρανού, που παρουσιάζεται άλλοτε ως θόλος (Πίν. 7b), άλλοτε ώς ένα επίπεδο επιστύλιο (Πίν. 8-9) κι άλλοτε ως μία άμορφη πέτρινη μάζα (Πίν. 7a). Ένα βουνό που θεωρείται κολώνα του ουρανού μπορεί συμβολικά να αναπαρασταθεί από έναν κίονα (Πίν. 7a). Όπως διαπιστώνεται, τουλάχιστον ένας ζωγράφος επηρεάστηκε πιθανότατα από τις θεωρίες του Αναξίμανδρου και απέδωσε τη γη με τη μορφή ενός δωρικού κίονα (Πίν. 7a). Σε εικονογραφικά παραδείγματα δανεισμένα από την τιμωρία του Σισό- φου στον Άδη διακρίνοναι κίονες που σύμφωνα με την παράδοση στήριζαν από τον Κάτω Κόσμο την επιφάνεια της γης ή τον ουρανό (Πίν. 10c-d). Ότι ο κόσμος του Άδη μπορεί να απεικονισθεί παραβολικά στο μύθο του Σισύφου ως ένα κτήριο και ο βράχος του βασανιστηρίου του ως ένα αρχαϊκό δισκοειδές ακρωτήριο που πρέπει να τοποθετηθεί στην κορυφή του (Πίν. lOd), προσδίδει ένα ιδιαίτερο συμβολικό νόημα σας παραστάσεις που έχουν ως κεντρική ιδέα την αρχιτεκτονική σύλληψη του κόσμου. Ένα σκέλος της έρευνας αυτού του άρθρου εξετάζει για πρώτη φορά όχι μόνο το κατά πόσο ανταποκρίνονται οι εικόνες στη γραπτή τους σύγχρονη και προγενέστερη φιλολογική παράδοση της αρχιτεκτονικής σύλληψης του κόσμου αλλά εξίσου και το κατά πόσο γραπτή παράδοση και εικόνα είναι δυνατό να μην είναι συμβατές. Η διαπίστωση ότι συχνάκις τα εικονογραφικά παραδείγματα παρουσιάζουν είτε μία εικαστική ελευθερία είτε μία χρονική ανακολουθία με τις σύγχρονες τους φιλολογικές πηγές -λ,χ. ο ουρανός απεικονίζεται επίπεδος αντί για θολοειδής (Πίν. 8-9, 10a) ή πέτρινος (Πίν. 7a) πολύ προγενέστερα από τις γνωστές μας πηγές— μας οδηγεί να συμπεράνουμε ότι είναι πιθανό οι παραστάσεις αυτές είτε να μας μεταφέρουν παραδόσεις ακόμα άγνωστες σε μας, είτε να επιθυμούν να αποδώσουν ελεύθερα και όχι κατά γράμμα τη γραπτή παράδοση σχετικά με την αρχιτεκτονική δομή του κόσμου.
Subject (LC):
Notes:
e-mail: lazongal@otenet.gr
