113-128

Οι τοιχογραφίες του Αγίου Νικολάου Βεύης : ένας σταθμός στη μνημειακή ζωγραφική του 15ου αιώνα στη Δυτική Μακεδονία

Αρχαιολογία

• Παϊσίδου, Μελίνα Π.

Στο λεκανοπέδιο της νότιας Λυγκηστίδας, ανατολικά της Φλώρινας, αναπτύχθηκε η Βεύη, γνωστή από έγγραφα του 15ου αιώνα με το όνομα Μπάνιτσα. Η οχυρή θέση του οικισμού και η γειτνίασή του με την Εγνατία οδό συνέβαλαν στην κατοίκηση της περιοχής από τους αρχαίους χρόνους και στην επιβίωσή του έως σήμερα. Παρά την απουσία πληροφοριών για τη βυζαντινή περίοδο, ο οικισμός ανθεί στην εποχή της Τουρκοκρατίας, οπότε μαρτυρείται η ανέγερση έξι εκκλησιών.Η αρχαιότερη σωζόμενη εκκλησία κτίστηκε και τοιχογραφήθηκε το 1460 με δαπάνες του ιερέα Δούκα και της συζύγου του Καλής ως μονύδριο τιμώμενο στον Άγιο Νικόλαο. Η ζωγραφική του έχει απασχολήσει την έρευνα από την σκοπιά της ένταξής του σε έναν κύκλο μνημείων της «σχολής της Αχρίδας του 15ου αιώνα». Πιστεύουμε, ωστόσο, ότι η ζωγραφική του Αγίου Νικολάου της Βεύης συνδέεται με την καλλιτεχνική παραγωγή της Καστοριάς του δεύτερου μισού του 14ου αιώνα και προοιωνίζει την άνθιση που θα γνωρίσει στην ευρύτερη περιοχή το λεγόμενο «καστοριανό εργαστήρι».Το εικονογραφικό πρόγραμμα, τα επιμέρους μοτίβα και ο συσχετισμός ορισμένων παραστάσεων μεταξύ τους παρουσιάζουν ομοιότητες κυρίως με ναούς της Καστοριάς του δεύτερου μισού του 14ου και των αρχών του 15ου αιώνα, και δευτερευόντως με της Πρέσπας και της Αχρίδας. Σπάνια εικονογραφικά στοιχεία συνδέουν τη ζωγραφική του ναού με τη Θεσσαλονίκη και το Άγιον Όρος, όπως η παράσταση του οσίου Δαβίδ του εν Θεσσαλονίκη και της Πλατυτέρας με την επωνυμία «Μεγάλη Παναγία». Αντικριστά προς τον τιμώμενο άγιο απεικονίζεται η βασιλική Δέηση, όπως συμβαίνει σε καστοριανούς ναούς του Μου και 15ου αιώνα. Η Μετάσταση της Θεοτόκου, η παράδοση της Ζώνης, το κενό μνήμα της και η τρίλοβη δόξα του Ιησού στην Κοίμηση, καθώς επίσης η βασιλική Δέηση και η πληθώρα ασκητών αγίων συνδέονται με τη διδασκαλία του Παλαμά, που διαδόθηκε ιδιαίτερα στη Θεσσαλονίκη, τη Βέροια και την Καστοριά.Πραγματολογικές λεπτομέρειες, όπως η έφιππη συνοδεία του Πιλάτου στον Ελκόμενο, η προετοιμασία του όξους και της χολής στην Ανάβαση στο Σταυρό, η αποβολή του άρτου από το στόμα του Ιούδα στην Κοινωνία των Αποστόλων, η αγωνία του Ιούδα στον Απαγχονισμό του, η δυσμορφία ατόμων που σχετίζονται με το Πάθος του Ιησού και ο ρόλος των Αποκρύ- φων Ευαγγελίων συνδέονται είτε με μνημεία καλλιτεχνικά εξαρτημένα από τη Θεσσαλονίκη του πρώτου μισού του Μου αιώνα είτε της Καστοριάς του δεύτερου μισού του Μου και ολόκληρου του 15ου αιώνα.Τα προαναφερόμενα θεματικά δεδομένα και επιπροσθέτως η χρωματική πανδαισία, τα πολυτελή υφάσματα, οι στρατιωτικές πανοπλίες που παραπέμπουν σε δυτικά πρότυπα, η αναζήτηση προοπτικής και επιπέδων, τα ωραιοποιημένα εύσαρκα και στρογγυλεμένα πρόσωπα με τα καλογραμμένα ομοιόμορφα χαρακτηριστικά αποτελούν γνωρίσματα του λεγάμενου «καστοριανού εργαστηρίου» που θα ακολουθήσει.Ας προστεθεί η νοηματική και λειτουργική σύνδεση των εικονιζόμενων θεμάτων με οριζόντια, κατακόρυφη και αντικριστή σχέση, που φανερώνει βαθιά θεολογική ματιά, σχετιζό- μενη με τους κύκλους του δωρητή ιερέα Δούκα και του επίσης ιερέα γιου του Νικολάου. Άλλωστε το όνομα του δωρητή παραπέμπει σε βυζαντινή ευγενική καταγωγή, όπως άλλωστε και η ενδυματολογία της συζύγου του Καλής.Θεωρούμε, συνεπώς, ότι η ζωγραφική του Αγίου Νικολάου Βεύης βρίσκεται στο μεταίχμιο δύο εποχών, στηρίζεται εκλεκτικά στην παλαιολόγεια παράδοση της Μακεδονίας και ανοίγει το δρόμο που θα οδηγήσει στην έκρηξη του «καστοριανού εργαστηρίου». Ανάλογες διεργασίες ευδοκιμούν στο περιβάλλον ενός αυτοδύναμου καλλιτεχνικού κέντρου με αδιάσπαστη πορεία στον 14ο και 15ο αιώνα, όπως είναι η Καστοριά.

• Arts
• History and Archaeology

• Χριστιανικές αρχαιότητες
• Mural painting and decoration
• Ιστορία

Περιέχει εικόνες, This paper constituted a communication in the XXIst International Congress ofByzantine Studies. An abstract is published in: M.Paissidou, «The frescoes ofAyios Nikolaos at Vevi. A landmark in the monumental painting of 15th century in Western Macedonia»,Proceedings ofthe 21st International Congress ofByzantine Studies, London 21-26August 2006, III, London 2006, 299-300. Allphotographs in this text are by the author., In addition to those described in the ArchäologisherAnzeiger 1985, 759-764, the following abbreviations are used here:Georgitsoyanni 1993Garidis 1989Millet 1927Millet - Frolow 1957E. Georgitsoyanni, Les peintures murales du Vieux Catholicon du monastère de la Transfiguration aux Mé­téores (1483), Athènes 1993.M. Garidis, La peinture murale dans le monde orthodoxe après la chute de Byzance (1450-1600) et dans lespays sous domination étrangère, Athens 1989.G. Millet, Monuments de l’Athos, I. Les peintures, Paris 1927.G. Millet - A. Frolow, La peinture du Moyen Age en Yougoslavie (Serbie, Macédoine et Monténégro) II, Paris1957.Millet - Frolow 1962 G. Millet - A. Frolow, La peinture du Moyen Age en Yougoslavie (Serbie, Macédoine et Monténégro) III,Paris 1962.Millet - Velmans 1969 G. Millet - T. Velmans, La peinture du Moyen Age en Yougoslavie (Serbie, Macédoine et Monténégro) IV,Paris 1969.Pelekanidis 1953 S. Pelekanidis, Καστοριά I. Βυζαντινά! τοιχογραφίαι, Πίνακες. Thessaloniki 1953.Petkovic - Boskovic 1941 VI. Petkovic - Dj. Boskovic, Manastir Decani, Beograd 1941.PLP 1978 Prosopographisches Lexicon der Palaiologenzeit 3, Wien 1978.PLP 1983 Prosopographisches Lexicon der Palaiologenzeit 1 -6: Faszikel und Addenda, Wien 1983.Subotic 1980 G. Subotic, Ohridska slikarska skola XV veka, Beograd 1980.Tsigaridas 1999 E. Tsigaridas, Τοιχογραφίες της περιόδου των Παλαιολόγων σε ναούς της Μακεδονίας, Thessaloniki 1999.