139-150

Αισθητική ανάλυση στον Επιτάφιο του Περικλή

• Παττίχης, Παναγιώτης Λ.

Στό τέλος τού πρώτου έτους τού Πελοποννησιακοΰ Πολέμου (431- 404 π.Χ.), οί ’Αθηναίοι ώρισαν τόν Περικλή ώς ομιλητή κατά τήν ταφή τών πρώτων 'Αθηναίων νεκρών. Όσοι προσήλθαν στό νεκροταφείο τού Κεραμεικοϋ άκουσαν έναν άσυνήθιστο Επιτάφιο Λόγο. Διότι ό Περικλής ώμίλησε περισσότερο γιά τό μεγαλείο τών Αθηνών καί λιγότερο γιά τούς νεκρούς. Τούτο φαίνεται καί άπό τό παρακάτω περίγραμμα τής δομής τού Επιταφίου (Θουκ. 2.35-46): 1) προίμιο, 2. 35-36, 2) έπαινος ’Αθηνών, 2. 37-41, 3) έπαινος νεκρών, 2. 42, 4) παραινέσεις πρός τούς ζώντας, 2. 43-45, 5) έπίλογος, 46.Ό Περικλής δίδει τό βάρος τού λόγου του εις τόν ύμνον τής ’Αθήνας, διότι αύτή άνέθρεψε, έμόρφωσε καί έκαμε τούς πολίτες της μέ συνείδηση τού χρέους πρός τήν πατρίδα. Γιά νά γίνει τούτο κατανοητό, ό Περικλής παραλείπει τήν έξιστόρηση τών πολεμικών γεγονότων καί τονίζει τίς τρεϊς άρχές, τήν έπιτήδευσιν, τήν πολιτεία καί τούς τρόπους, πάνω στίς όποιες οί ’Αθηναίοι, ιδίως ή έποχή τού Περικλή, έκτισαν τό μεγαλείο τής πόλης τους: «άπό δέ οϊας τε έπιτηδεύσεως ήλθομεν έπ’ αύτά καί μεθ’ ο’ίας πολιτείας καί τρόπων έξ οϊων μεγάλα έγένετο, ταΰτα δηλώσας πρώτον ειμι καί έπί τόν τώνδε έπαινον» (2. 36). Τά κυριότερα χαρακτηριστικά των ’Αθηνών είναι:1) Τό πολίτευμα είναι δημοκρατία καί γνωρίσματα της δημοκρατίας είναι ή ισονομία, ή ίσοπολιτεία, ή άξίοκρατία καί ή έλευθερία. (2. 37).2) Ή Αθήνα φροντίζει γιά τήν ποιότητα ζωής, παρέχοντας «άναπαύλας τή γνώμη», (ψυχαγωγία), μέ άγώνες, θυσίες, όμορφα σπίτια καί τήν ικανότητα νά προμηθεύονται τά πάντα, όπου καί όν αύτά παράγονται (αϋτάρκεια, 2. 38).3) . Ή Αθήνα είναι «πόλις κοινή» (άνοιχτή κοινωνία), σέ σύγκριση μέ τή Σπάρτη, πού είναι κοινωνία κλειστή, μέ ξενηλασίες.4) Ό τρόπος ζωής, ή στρατιωτική παιδεία τών Αθηναίων βασίζονται στον έλεύθερο τρόπο ζωής καί τήν εύψυχία τους. Αντίθετα στή Σπάρτη είναι άποτέλεσμα έπιπόνου άσκήσεως καί πολεμικών τεχνασμάτων (2. 39).5) Ή Αθήνα δίδει τήν ίδια έμφαση τόσο στήν καλλιτεχνική όσο καί τήν έπιστημονική μόρφωση τών πολιτών της («φιλοκαλοΰμεν τε γάρ μετ’ εύτελείας καί φιλοσοφούμεν άνευ μαλακίας», 2. 40).6) Ή Αθήνα, συμπεραίνει ό Περικλής, είναι «τής Ελλάδος παίδευ- σις». Ό πολιτικός καί πνευματικός όμφαλός τής Ελλάδος. Ή μεγαλύτερη δύναμη τού τότε γνωστού κόσμου. Γι’ αύτό καί θά θαυμάζεται γιά πάντα. (2. 41).’Αφού έπαινέσει τούς νεκρούς, οί όποιοι μέ τή θυσία τους καταξίωσαν τίς άρετές τής πόλης τους, θά συμβουλεύσει τούς ζώντας, ότι πρέπει νά έχουν στό νοϋ τους, τή θυσία τών νεκρών, τούς οποίους πρέπει, σέ κάθε περίπτωση, νά προσπαθούν νά μιμούνται, διότι ή δύναμη καί τό μεγαλείο τής πόλης δημιουργήθηκε άπό άνθρώ- πους, όπως οί νεκροί: «ότι τολμώντες καί γιγνώσκοντες τά δέοντα καί έν τοίς εργοις αίσχυνόμενοι άνδρες αύτά έκτήσαντο» (2. 43). Νά ενθυμούνται άκόμα ότι «τό εϋδαιμον τό έλεύθερον, τό δ' έλεύθερον τό εϋψυχον» (2. 43).Ό Επιτάφιος Λόγος είναι, πέραν πάσης άμφιβολίς, ή πιό συστηματική καί μεθοδική θεώρηση τού Αθηναϊκού τρόπου ζωής, πού είχε ώς άποτέλεσμα τόν πολιτισμό τού «Χρυσού Αιώνα τού Περικλή». Γι’ αύτό καί ό Περικλής άνέλυσε τά χαρακτηριστικά γνωρίσματα τής δικής του έποχής, ή όποια δημιούργησε εναν πολίτη μέ αϋτάρκεια καί έλευθερία πνεύματος, γιά νά καταστεί τό κέντρο τής πολιτικής ζωής (ό μή συμμετέχων τής πολιτικής ζωής άποκαλεϊται άχρεϊος = άχρηστος).Ό Επιτάφιος, τέλος, είναι ένα αισθητικό άριστούργημα. Ό Περικλής όντας ό καλύτερος ρήτορας τής έποχής του, έγραψε καί έξεφώνησε τόν καλύτερο λόγο, πού συναντούμε στά έργα τού Θουκυδίδη. Ή γλώσσα πού χρησιμοποιεί ό Περικλής είναι μεγαλοπρεπής, σπουδαία, ομοιογενής καί άρμονική. Ή άκριβής έπιλογή τών λέξεων, ό πλούτος στήν εύκαμψία τών ρημάτων, τά έπίθετα, ή χρήση τών μετοχών, ή σύνταξη, ή άρμονική συμμετρία προτάσεων, τά Γοργίεια σχήματα, οί ρηματικές άντιθέσεις, ή έκφραση μιας ιδέας, άρνητικά καί θετικά, οί ποιητικές λέξεις, οί πολλοί διαλογισμοί καί άφορισμοί, τρεις καινούργιες λέξεις, καθιστούν τή γλώσσα τού Περικλή πλούσια, μουσική, ρυθμική καί τά ύφος του μοναδικό. Ό Επιτάφιος Λόγος τού Περικλή, είναι μία σύνθεση, μία άρμονία μορφής καί περιεχομένου. Είναι «κτήμα ές άεί».

• Languages and Literature
• Philosophy, Ethics and Religion

• Αισθητική
• Λογοτεχνία
• Ιστορία, Αρχαία
• Φιλοσοφία, Αρχαία

Περιέχει πίνακες και βιβλιογραφία, Το παρόν αποτελεί μέρος των πρακτικών του Συμποσίου "Η Αισθητική στην παιδεία, τον πολιτισμό και την παράδοση" Οξφόρδη, 29 Αυγούστου - 1 Σεπτεμβρίου 1996