211-292

• Vincent, Alfred

Στις 18 Ιουνίου 1615, σε μια πλατεία των Χανιών, ο δικηγόρος και Κρητικός Ευγενής Ιωάννης Κιότζας (Zuanne Chioza) καθόταν σ’ έναν πάγκο κουβεντιάζοντας με κάποιον γνωστό του. Ξαφνικά ένας άντρας πλησίασε τον Κιότζα και του κατέφερε δύο βαθιά τραύματα με μαχαίρι. Ο δράστης ήταν ο Ελπιδοφόρος, νόθος γιος του Βενετού Ευγενή Ιωάννη Καλλέργη (Zuanne Calergi). Ηθικός αυτουργός θεωρούνταν ο τελευταίος. Αυτός και ο Κιότζας ήταν αρχηγοί αντιπάλων παρατάξεων που αλληλομισούνταν.Θα εξετάσουμε το βίο και την προσωπικότητα του Ιωάννη Καλλέργη με αφετηρία το πεισόδιο αυτό, και σε σχέση με ιδεολογικά και πολιτικά ζητήματα της εποχής. Όπως θα δούμε, ο Ιωάννης είναι ήδη γνωστός στους μελετητές της ιταλόγλωσσης λογοτεχνίας της βενετοκρατούμενης Κρήτης. Οι Καλλέργηδες ανήγαν την καταγωγή τους στους Φωκάδες του Βυζαντίου. Ορισμένοι κλάδοι της οικογένειας ήταν οι μόνοι Ορθόδοξοι Κρητικοί που είχαν τον τίτλο του Βενετού Ευγενή. Ήταν σε θέση να προσφέρουν σημαντικές υπηρεσίες στη Βενετία - ταυτόχρονα όμως μπορούσαν να δημιουργήσουν προβλήματα χάρη στην εξέχουσα θέση που κατείχαν στην κρητική κοινω ία.Ο Ιωάννης Καλλέργης του Ιακώβου γεννήθηκε το 1564. Ταυτίζεται πιθανότατα με έναν Zuanne Calergi που εμφανίστηκε με το ψευδώνυμο Don Falange στην Γκιόστρα των Χανιών του 1594, η οποία περιγράφεται από τον ποιητή Gian Carlo Persio. Σύμφωνα με την εξήγηση του Persio, το ψευδώνυμο προέρχεται από το φαλάγγιον, που δηλώνει 1) μια δηλητηριώδη αράχ νη και 2) ένα φυτό το όποιο θεωρούνταν αντίδοτο για το δάγκωμά της. Έτσι κι ο Don Falange «δίνει ζωή και θάνατο όποτε θέλει». Το 1606, όταν η Γαληνοτάτη ετοιμαζόταν για πόλεμο με τους συμμάχους του Πάπα, ο Ιωάννης όχι μόνο εξόπλισε γαλέρα μ δικά του έξοδα, άλλα επιστράτευσε και πλήρωσε στρατιώτες από την περιοχή των Σφακιών (έγγραφα ΙΑ και 1Β). Το 1609-1610 συνέβαλε σημαντικά στην αποκατάσταση της τάξης στην ίδια περιοχή, μετά από βίαιες συγκρούσεις μεταξύ των πατριών. Ως Προβλεπτής στα Σφακιά (έγγρ. 3), σε συνεργασία με τον αξιωματικό Mario Gazzi, έπεισε τους αρχηγούς της πάτριάς των Πατέρων να παραδώσουν στις αρχές άτομα, ακόμα και στενούς συγγενείς τους, που θεωρούνταν ένοχοι σοβαρών εγκλημάτων (έγγρ. 4Α και 4Β).Ο Καλλέργης όμως ήταν μπλεγμένος συνεχώς στις διαμάχες μεταξύ παρατάξεων κα ι οικογενειών στα Χανιά. Είχε τη φήμη ενός ανθρώπου που κατέφευγε σε βίαια μέσα για να εκδικηθεί τους αντιπάλους του. Ο Κύριλλος Λούκαρις τον επικρίνει σε επιστολή του το 1611. Μετά από επέμβαση του Γενικού Προβλεπτή Ιερώνυμου Capello, οι Καλλέργηδες υποσχέθηκαν να σταματήσουν να ενοχλούν τους Κιότζα- οι διαμάχες όμως συνεχίστηκαν και κορυφώθηκαν με το επεισόδιο του 1615.Τον ίδιο χρόνο ξέσπασε πόλεμος μεταξύ Βενετίας και Αυστριακών. Ο Καλλέργης εξόπλισε και πάλι μια γαλέρα και προσφέρθηκε να επιστρατεύσει χίλιους άντρες, τους όποιους θα οδηγούσε ό ίδιος στο μέτωπο. Ωστόσο, μέχρι το Σεπτέμβρη του 1617 είχε συγκεντρώσει μόλις 60 στρατιώτες. Σύμφωνα με το Γενικό Προβλεπτή Κρήτης Pietro Bondumier, η απροθυμία του οφειλόταν στο ότι η κεντρική κυβέρνηση δεν του είχε απονείμει κάποιο τιμητικό τίτλο.Με εντολή του Συμβουλίου των Δέκα της Βενετίας, η υπόθεση του τραυματισμού του Κιότζα εκδικάστηκε τελικά από το Γενικό Προβλεπτή, το Δούκα (Duca di Candia) Dona Moresini και το Στρατηγό (Capetanio Grande) Anzolo da Mosto. Ο Ελπιδοφόρος τιμωρήθηκε με εξορία. Στις 23 Φεβρουάριου 1618 ο Ιωάννης καταδικάστηκε σε έξι χρόνια περιορισμού στη Σ πιναλόγκα (έγγρ. 9). Διατάχτηκε επίσης να καταβάλει αποζημίωση 60 δουκάτων στον Κιότζα — ο όποιος ζήτησε να δοθεί το ποσό αυτό στο καθολικό μοναστήρι του Αγίου Νικολάου στα Χανιά.Στο μεταξύ ή Σύγκλητος είχε στείλει εντολή στους αξιωματούχους να ζητήσουν από τον Καλλέργη να επιστρατεύσει 500 άνδρες, έστω κι αν είχε ήδη δικαστεί. Έτσι, το Μάιο, τον άφησαν ελεύθερο προκειμένου να εκτελέσει την εντολή. Αντί γι’ αυτό, ο Ιωάννης πήγε με τον Ελπιδοφόρο στην περιοχή των Χανιών και ασχολήθηκε με δικές του υποθέσεις, κυρίως στα χτήματά του στον Κουρνά κα στ’ Άσκύφου. Τελικά, στις αρχές του 1619, ο Moresini, ο Bondumier και ο Στρατηγός Ιερώνυμος da Leze (διάδοχος του da Mosto) τους εκδίκασαν ερήμην για παραβιασμό των όρων της εξορίας τους (έγγρ. 10Α). Ο Ελπιδοφόρος τιμωρήθηκε τώρα με ισόβια εξορία απ’ όλη τη βενετική επικράτεια, ενώ ο Ιωάννης καταδικάστηκε σε περιορισμό στο κάστρο της Σητείας (έγγρ. 10Β). Οι εγγυητές του διατάχτηκαν να καταβάλουν το ποσό των 1.000 δουκάτων, το όποιο θα χρησιμοποιούνταν εν μέρει για τη Loggia που χτιζόταν τότε στο Χάνδακα.Ο Καλλέργης πήγε τώρα στην Κωνσταντινούπολη και εξασφάλισε άδεια υκλοφορίας από τον εκεί Βενετό πρεσβευτή (bailo). Επέστρεψε στην Κρήτη και εγκαταστάθηκε στο Χάνδακα. Εκεί στις 26 Σεπτεμβρίου 1619 τελέσθηκαν οι γάμοι της κόρης του Καλλέργας με τον κόμη Francesco Querini. Ο πατέρας του γαμπρού, ό ισχυρός φεουδάρχης Benetto Querini, είχε χτήματα στο Τέμενος (σήμερα Προφήτης Ηλίας), γύρω από το φρούριο που είχε χτίσει ο Νικηφόρος Φωκάς. Προσπαθώντας να αυξήσει το προσωπικό του κύρος, ο Benetto είχε έλθει σε σύγκρουση με τις αρχές. Η θέση του ήταν σε κάποιο βαθμό ανάλογη με αυτή του Ιωάννη Καλλέργη. Με το γάμο αυτό ενισχύθηκε ασφαλώς ή έση και των δύο οικογενειών στην κοινωνία της Κρήτης.Γίνεται λόγος για τον Ιωάννη και την κόρη του στην τραγικωμωδία L’ amorosa fede (Η ερωτική πίστη) του νεαρού Κρητικού συγγραφέα Αντωνιου Πάντιμου. Το έργο αφιερώθηκε στους γάμους της Καλλέργας με τον κόμη Francesco. Στον Πρόλογο ο θεός Δίας προσφωνεί τη νύφη ως «φύτρο της [...] γενιάς που έδωσε νόμους στο σύμπαν, τότε που η περήφανη Ελλάδα είχε την εξουσία επάνω στα βασίλεια του κόσμου». Ο Κρητικός θεός παρουσιάζει τους Καλλέργηδες ως διαδόχους, κατά κάποιον τρόπο, του γιου του του Μίνωα, του μεγάλου νο μοθέτη. Οι δηλώσεις του Δία μπορούν να ερμηνευθούν στα πλαίσια μιας κρητικής απάντησης στο «μύθο της Βενετίας).Η Ερωτική Πίστη είναι μια παραλλαγή του μύθου του Θησέα. Ο βασιλιάς της Κνωσού ζήτα κάθε χρόνο εφτά κορίτσια από τον Ψηλορείτη για να ταΐσει το Μινώταυρο. Στο τέλος το θεριό σκοτώνεται από έναν Κρητικό, τον Tersillo. Η ιστορία μπορεί να ερμηνευτεί ως διαμαρτυρία ενάντια στις απαιτήσεις των βενετικών αρχών. Σ’ ένα πολυσυζητημένο χωρίο, οι κάτοικοι του βουνού ονειρεύονται μια εποχή ελευθερίας στην οποία η Κρήτη, αντί να στέλνει τις στρατ ιωτικές της δυνάμεις στο εξωτερικό, θα τις διαθέτει για να αποκτήσει πάλι την εξουσία που είχε κάποτε στις ελληνικές περιοχές. Παραμένει αβέβαιο κατά πόσον οι δηλώσεις αυτές αντιστοιχούν σε μια συγκροτημένη ιδεολογία σε κύκλους της κρητικής κοινωνίας, ή, ακόμα, κατά πόσον αντιπροσωπεύουν πραγματικά τις αντιλήψεις του ’Ιωάννη Καλλέργη. Ο «φάκελος Καλλέργη» παραμένει ανοιχτός.

• History and Archaeology
• Political Science

• Πολιτική επιστήμη
• Ιστορία
• Αρχεία
• Biography

Περιέχει σημειώσεις, My thanks are due to the Hellenic Institute of Byzantine and Post-Byzantine Studies in Venice, and in particular to its Director, Professor Ghryssa Maltezou, for the generous hospitality which the author had enjoyed while collecting material for this study. Thanks also to the staff of the Archivio di Stato di Venezia, and to Ms Maryanne Sansom, who read an early draft and helped him avoid many infelicities of style.