59-88

«Χαϊρε, πάντων υψηλότερα, εως τον θρόνου του Θεοϋ» : Παρατηρήσεις στον εικονογραφικό κύκλο της Κοιμήσεως της Θεοτόκου από τον ναό του Αγίου Αθανασίου στη Μοσχόπολη (Β. Ήπειρος)

Articles

• Kirchhainer, Karin
• Kirchhainer, Karin

Στον ναό του Αγίου Αθανασίου στη Μοσχόπολη (σημ. Voskopoje) σώζεται ένας ιδιαίτερα σημαντικός εικονογραφικός κύκλος της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, που φιλοτεχνήθηκε από τους ζωγράφους Κωνσταντίνο και Αθανάσιο, οι οποίοι ολοκλήρωσαν την αγιογράφηση του μνημείου τον Οκτώβριο του 1744. Η σημασία του κύκλου έγκειται στην έκταση του, καθώς αποτελείται από οκτώ παραστάσεις, οι οποίες εικονίστηκαν στο κεντρικό κλίτος και καταλαμβάνουν το σύνολο του δυτικού τμήματος του ναού. Οι συνθέσεις που απαρτίζουν τον κύκλο είναι η Αναγγελία του θανάτου από τον αρχάγγελο Γαβριήλ (εικ. 2), η Προσευχή της Θεοτόκου στο όρος των Ελαίων, η Διαμοίραση των ιματίων Της στις χήρες (εικ. 3), η Συνάθροιση των αποστόλων στην κλίνη της Παναγίας (εικ. 4), η Κοίμηση (εικ. 5), η Μεταφορά της σορού στον τάφο (εικ. 6), καθώς και οι απόστολοι στον άδειο τάφο σε συνδυασμό με τη Μετάσταση της Θεοτόκου (εικ. 7). Στο τέλος εικονίζεται η εις Αδου Κάθοδος της Θεοτόκου (εικ. 8), θέμα που με την αυστηρή έννοια δεν ανήκει σε αυτά που εντάσσονται στον κύκλο της Κοιμήσεως. Από τα τέλη του 13ου αι. παρατηρείται στη μνημειακή βυζαντινή ζωγραφική ότι η σημασία που δίδεται στις παραστάσεις που σχετίζονται με την Κοίμηση της Θεοτόκου αυξάνεται. Το γεγονός αυτό γίνεται φανερό από το ότι η κεντρική σύνθεση της Κοιμήσεως συνοδεύεται από δευτερεύουσες παραστάσεις, στις οποίες εικονίζονται γεγονότα που έλαβαν χώρα πριν αλλά και μετά από αυτή. Τα εν λόγω εικονογραφικά θέματα αρχικά εντάχθηκαν ως δευτερεύοντα επεισόδια στη σύνθεση της Κοιμήσεως, αλλά αργότερα εικονίστηκαν ως ξεχωριστές παραστάσεις, οι οποίες μαζί με την κεντρική σύνθεση αποτελούν έναν ξεχωριστό εικονογραφικό κύκλο. Παρόλο που τέτοιοι κύκλοι απαντούν συχνά στην παλαιολόγεια μνημειακή ζωγραφική, και ιδιαίτερα στη Σερβία, στα μετά την Αλωση χρόνια το ενδιαφέρον για την απεικόνιση τους υποχωρεί αισθητά. Για τον ανεπτυγμένο κύκλο της Κοιμήσεως στον ναό του Αγίου Αθανασίου δεν υπάρχει στα μεταβυζαντινά χρόνια κάποιο άμεσα συγκρίσιμο παράλληλο, και έτσι προκύπτει εύλογα το ερώτημα σε ποια πρότυπα βασίστηκαν οι ζωγράφοι για τη φιλοτέχνηση των παραστάσεων. Ήδη από την υστεροβυζαντινή εποχή είχε βέβαια καθιερωθεί σταθερή εικονογραφία για το κάθε θέμα που εντάχθηκε στον κύκλο, δεν παρατηρείται όμως για όλες τις παραστάσεις μια αδιάκοπη συνέχεια μέχρι τα μεταβυζαντινά χρόνια. Από τα χρόνια αυτά μάλιστα δεν έχουν διασωθεί ανεπτυγμένοι κύκλοι της Κοιμήσεως. Αντίθετα απαντούν μεμονωμένα επεισόδια, τα οποία κατά κανόνα εντάχθηκαν ως δευτερεύουσες παραστάσεις στη σύνθεση της Κοιμήσεως. Αυτή η λιτή απόδοση αντικατοπτρίζεται και στο κείμενο του Διονυσίου εκ Φουρνά, στο οποίο εκτός της Κοιμήσεως προβλέπονται δύο ακόμη σκηνές, συγκεκριμένα ο Ενταφιασμός και η Μετάσταση της Θεοτόκου. Δεν μπορεί κατά συνέπεια να γίνει λόγος για καθιερωμένη απεικόνιση της πλειονότητας των επεισοδίων που σχετίζονται με την Κοίμηση. Ο κύκλος με τις οκτώ σκηνές που απαντά στον ναό του Αγίου Αθανασίου παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον λόγω της έκτασης του, όμως παραμένει δύσκολος ο εντοπισμός των προτύπων που χρησιμοποιήθηκαν από τους ζωγράφους για τη δημιουργία του. Δεν είναι ιδιαίτερα πιθανό οι Κωνσταντίνος και Αθανάσιος να βασίστηκαν σε παραστάσεις που προέρχονταν από αντίστοιχους κύκλους που απαντούν στη μεσαιωνική μνημειακή ζωγραφική της Σερβίας. Πιθανότερο φαίνεται ότι παρόμοιοι κύκλοι υπήρχαν και στα μεταβυζαντινά χρόνια, οι οποίοι όμως δεν έχουν διασωθεί ή δεν έχουν ακόμη δημοσιευθεί. Δεν αποκλείεται οι ζωγράφοι να ήρθαν σε επαφή στο Αγιο Όρος ή σε άλλες περιοχές της δραστηριότητας τους με ανεπτυγμένους κύκλους της Κοιμήσεως, οι οποίοι λειτούργησαν ως πρότυπα για την καλλιτεχνική τους δημιουργία.

856:https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/makedonika/article/view/5610, DOI: http://dx.doi.org/10.12681/makedonika.47

• http://makedonikajournal.org/index.php/makedonika/article/view/47