79-104

Αυτοέκδοση των γυναικών στην Ελληνιστική και Ρωμαϊκή Αίγυπτο: : Οι αιτίες μιας παρέκκλισης

• Καραμπάτσου, Ελένη Δ.

Στην ελληνιστική και ρωμαϊκή Αίγυπτο η μετάβαση από τον οίκον της κλασικής πόλεως σε μια νέα ατομικά προσανατολισμένη μορφή οικογενειακής οργάνωσης αποτυπώνεται στη σταδιακή εξέλιξη των εγγράφων που πιστοποιούν το γάμο και τη δόση της προίκας, καθορίζοντας ταυτόχρονα και τις αμοιβαίες υποχρεώσεις των συζύγων. Η έγγύη, απαραίτητη συστατική πράξη του γάμου στο αττικό δίκαιο, εξαφανίζεται, καθόσον οιλειτουργίες της - εγγύηση της γυναίκας ως νόμιμης συζύγου («γυνής γαμέτης ») προορισμένης να φέρει στον κόσμο νόμιμα τέκνα («παϊδας γνησίους ») - επιτελούνται από το ίδιο το γαμικό έγγραφο, η δε γυναίκα δίνεται σε γάμο μέσω της εκδόσεως από τον πατέρα της ή άλλο άρρενα συγγενή ή αμφότερους τους γονείς ή και από μόνη τη μητέρα. Η συγγραφή συνοικεσίας ή συνοικισίου συνιστά λοιπόν το γαμικό έγγραφο που συνδέεται αποκλειστικά με την εκδοσιν. Στη διάρκεια του 2ου αι. π.Χ. η εν λόγω εξέλιξη οδηγεί στο να μη θεωρείται πλέον η εκδοσις ως αναγκαία προϋπόθεση ενός νόμιμου γάμου. Αυτό έχει ως συνέπεια, αντί της συγγραφής συνοικισίου να καταρτίζεται μόνο μια ομολογία γάμου, έγγραφο που πιστοποιούσε αρχικά τη λήψη της προίκας. Τα ανωτέρω συνιστούν την εν γένει κρατούσα άποψη στην έρευνα, όπως αυτή εκφράσθηκε κυρίως από τους Η. J. Wolff,Cl. Préaux, J. Mélèze-Modrzejewski, Ι. Βελισσαροπούλου-Καράκωστα και Ε. Καραμπελιά.Σε αντίθεση με την ανωτέρω κρατούσα άποψη, οι Γαλλίδες ιστορικοί Α.-Μ. Vérilhac και CI. Vial και, πλέον πρόσφατα, ο U. Yiftach-Firanco, υποστήριξαν ότι η εκδοσις ενυπήρχε σε κάθε γαμικό έγγραφο, ακόμη και όταν παραλειπόταν οιαδήποτε αναφορά σε αυτήν. Στην παρούσα μελέτη υποστηρίζεται ότι η δεύτερη αυτή άποψη, πέραν του ότι δεν βρίσκει επαρκές έρεισμα στις ίδιες τις παπυρολογικές μαρτυρίες, φαίνεται να καταργεί τις διαφορές μεταξύ της συγγραφής συνοικισίου και της ομολογίας γάμου, αλλά και να αδυνατεί να ερμηνεύσει επαρκώς φαινόμενα όπως: η εκδοσις της θυγατέρας από την μητέρα της, το δικαίωμα αφαιρέσεως και η αυτοέκδοση των γυναικών, το να προσφέρουν δηλαδή οι ίδιες τον εαυτό τους σε γάμο. Κατ' ακολουθία των ανωτέρω, η παρούσα μελέτη πρώτον, αναλύει την αυτοέκδοση σύμφωνα με την κρατούσα άποψη, δηλαδή μόνο στις περιπτώσεις όπου το ρήμα εκδίδωμι - ως terminus technicus - αναφέρεται ρητά στο έγγραφο που αποδεικνύει τη σύναψη του γάμου (P. Giss. I 2• P. Dura 30- P. Oxy. XLIX 3500) και, δεύτερον, επιχειρεί να εξετάσει τις ειδικές συνθήκες που οδήγησαν στην εμφάνιση αυτής της ειδικότερης εκδήλωσης της εκδόσεως. Στον P. Giss. Ι 2, γαμικό συμβόλαιο καταρτισμένο στην Κροκοδιλόπολη το έτος 173 π.Χ. με την μορφή μιας έξαμαρτυρου συγγραφής συνοικισίου, η καταγόμενη από την Μακεδονία («Μακέτα») Ολυμπιάς εμφανίζεται να προσφέρει η ίδια τον εαυτό της σε γάμο, ενώ η συμμετοχή του πατέρα καικυρίου της Διονυσίου περιορίζεται στο να προσδώσει με την παρουσία του την αναγκαία νομιμότητα στη δικαιοπραξία. Η Ολυμπιάς, ως εκδότις του εαυτού της, εγγυάται ταυτόχρονα και την ιδιότητα της ως νόμιμης συζύγου, ενώ παράλληλα προβαίνει και στην δόση της προίκας (φερνής). Ο P. Dura 30 διασώζει το γαμικό συμβόλαιο (συγγραφή και ομολογία) μεταξύ δύο νέων Ρωμαίων πολιτών, της χήρας Μαρκελλείνας και του στρατιώτηΑλεξάνδρου, που καταρτίζεται στην Κάτνη, τόπο χειμερινής διαμονής των στρατιωτών της δωδέκατης σπείρας, κοντά στην Δούρα Ευρωπό (Συρία). Η Μαρκελλείνα προβαίνει στην έκδοση της χωρίς κύριον ενώ η μητέρα της και ο αδελφός της Αγριππείνος εμφανίζονται ως συμπαρόντες. Στη μελέτη γίνεται επίσης αναφορά στην κύρια φιλολογική μαρτυρία για την αυτοέκδοση, περιεχόμενη στο μυθιστόρημα του καταγόμενου από την Αφροδισιάδα της Καρίας Χαρίτωνα, Χαιρέας κάί Καλλφόη (μέσα 1ου αι 2ου αι. μ.Χ.). Σε αυτό η Καλλιρρόη, ευρισκόμενη μόνη και χωρίς νόμιμο εκδότη σε ξένη χώρα, εκδίδει τον εαυτό της με σκοπό το γάμο «κατά νόμους ελληνικούς». Για την ερμηνεία του φαινομένου εξετάζονται οι ομοιότητες αμφοτέρων των βασικών παπυρολογικών μαρτυριών (P. Giss. Ι 2• P. Dura 30). Και στα δύο έγγραφα οι γυναίκες αυτοπροσφέρονται σε γάμο ενώ εμφανίζονται να έχουν τη δυνατότητα διενέργειας της έκδοσης τους από το νόμιμο εκδότη, πατέρα ή αδελφό, προερχόμενο, όπως και οι σύζυγοι τους οποίους λαμβάνουν, αλλά και οι μάρτυρες των συμβολαίων, από στρατιωτικό περιβάλλον. Η ερμηνεία του φαινομένου αναζητείται λοιπόν σε αυτό το στρατιωτικό περιβάλλον σε συνδυασμό με το ζήτημα της επιστροφής της προίκας σε περίπτωση λύσης του γάμου. Τόσο η Ολυμπιάς, όσο και η Μαρκελλείνα, ως νόμιμες εκδότιδες του εαυτού τους, είναι ταυτόχρονα και νόμιμες προικοδότιδες, με αποτέλεσμα η αυτοέκδοση να τους επιτρέπει να διαφύγουν τον ενδεχόμενο κίνδυνο απουσίας ή έλλειψης του νόμιμου προικοδότη – η ιδιότητα του οποίου ως στρατιωτικού θα δημιουργούσε προφανώς ιδιαίτερη επισφάλεια - σε περίπτωση λύσης του γάμου: η προίκα επιστρέφει στις ίδιες υπό την διπλή τους ιδιότητα, της συζύγου αλλά και της νομίμου εκδότιδος. Για τον ίδιο λόγο οποιαδήποτε δικαστική ενέργεια σε περίπτωση μη επιστροφής, θα γίνει με δική τους πρωτοβουλία και επ' ονόματι τους και όχι με την πρωτοβουλία ή επ' ονόματι ενός πατέρα ή αδελφού, η παρουσία ή και η ύπαρξη του οποίου τελεί σε καθεστώς μόνιμης αβεβαιότητας. Με τον τρόπο αυτό παρακάμπτεται κάθε δυσκολία που θα δημιουργούσε ενδεχομένως η έλλειψη ή απουσία του νομίμου εκδότη - και προικοδότη της γυναίκας - κατά την λύση του γάμου.Η τρίτη κατά σειρά - δεύτερη για την Αίγυπτο των ελληνορωμαϊκών χρόνων - παπυρολογική μαρτυρία για την αυτοέκδοση περιέχεται στον Ρ. Oxy. XLIX 3500 (3ο ς αι. μ.Χ.), συγγραφή συνοικισίου μεταξύ δύο νέων Ρωμαίων πολιτών, της Αυρηλίας Κυρίλλης και του Αυρηλίου Πασιγόνους, οι οποίοι ασκούν αμφότεροι το παραδοσιακό αιγυπτιακό επάγγελμα τουενταφιαστοϋ. Η Αυρηλία Κύριλλα προβαίνει μόνη στην έκδοση της χωρίς κύριον. Δεν πιστοποιείται η δόση προίκας, ωστόσο, η αναφορά σε συνομοφύλους (προφανώς μέλη της αυτής τάξεως ένταφιαστικης), οι οποίοι θα διαιτητεύσουν σε περίπτωση λύσης του γάμου, οδηγεί στην υπόθεση ότι οι ενδεχόμενες διαφορές προς επίλυση θα προέκυπταν από την κοινή άσκηση επαγγέλματος. Η μελέτη καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η αυτοέκδοση των γυναικών, ακόμη και ως περιθωριακό φαινόμενο συνυφασμένο με ιδιάζουσες συνθήκες, συνιστά μια περαιτέρω εξέλιξη καθώς και μια απόλυτα νόμιμη εκδήλωση της εκδόσεως. Περαιτέρω, τόσο οι παπυρολογικές όσο και οι λογοτεχνικές μαρτυρίες για την αυτοέκδοση πιστοποιούν, για μια ακόμη φορά, την ενότητα των ελληνικών δικαίων κατά τους ελληνιστικούς χρόνους αλλά και τους τρεις πρώτους αιώνες της ρωμαϊκής κατάκτησης.

• Law

• Δίκαιο

Γυναίκες, Αυτοέκδοση, ελληνιστική Αίγυπτος, ρωμαϊκή Αίγυπτος, εκδοσις, κύριος, συγγραφή συνοικισίας ή συνοικεσίου/συνοικισίου, ομολογία γάμου, εκδίδωμι, συγχωρήσεις γάμου, συγγραφαί ομολογίας γάμου, γαμικό συμβόλαιο, γαμικά έγγραφα, προίκα, φερνή, συμπαρών, νόμοι ελληνικοί, πολιτικοί νόμοι , women, seli-ekdosis, bride, Spouses, Hellenistic Egypt, Roman Egypt, auto-ekdosis, ekdosis, kyrios (guardian), syngraphê synoikisias or synoikesioulsynoikisiou, homologiai gamou, ekdidômi, synchorêseis gamou, syngraphai homologies gamou, matrimonial contract, marriage documents, dowry (phernê), symparôn, "Greek laws" (νόμοι ελληνικοί)

This paper was presented at the Fourth Meeting of Young Historians of Ancient Greek Law, which took place in Athens (September 4-5, 2014), under the auspices of the Greek Society of Legal Historians, having as a general theme: "Unity and Diversity in the Laws of the Greeks". Therefore, I would like to thank yet once again both the Organizing Committee for their invitation as well as the other participants for their valuable comments. It actually consists of a more detailed English version of the corresponding chapter of my doctorate thesis (A CONTRIBUTION TO THE STUDY OF WOMEN'S LEGAL CONDITION IN HELLENISTIC AND ROMAN EGYPT: Family Legal Relations, Juridical Capacity, Women as Litigants), sustained and approved by the Department of History and Theory of Law (Faculty of Law) of the National and Kapodistrian University of Athens in June 2014.