103-146

• Παντελίδης, Νικόλαος

The paper aims at offering a sketch of the history and a description, as complete as possible, of the dialect of old Athens on the basis of known, as well as hitherto unknown, sources, including the only surviving Athenian dialectal texts from the 19th century. The dialect belonged to a group that comprised the varieties of the nearby city of Megara and the Saronic Gulf island of Aegina, as well as of the southern part of the island of Euboea, and is generally regarded as one of the most poorly recorded Modern Greek varieties. The city of Athens became the capital of the modern Greek state after the Greek War of Independence in 1834 and consequently witnessed an immense influx of Greek speakers from all over the Greek speaking world, a process that heavily contributed to the dialect’s recession and final extinction by the end of the 19th and the beginning of the 20th century.

• Languages and Literature

• Γλωσσολογία

αρβανίτικα, ελληνοφωνία, επίταξη προσωπικής αντωνυμίας, τσιτακισμός

Περιέχει παράρτημα με χαρακτηριστικά αποσπάσματα από τις λογοτεχνικές πηγές του παλιαοθηναϊκού ιδιώματος

1. Adams, D. 1981. On the history and position of “old Athenian” dialects of Modern Greek. Folia Slavica 4, 181-187.Andriotis, N. 1974. Lexikon der Archaismen in neugriechischen Dialekten. Wien:Osterreichische Akademie der Wissenschaften.Βάλληνδας, Α. Ν. 1887. Πάρεργα, φιλολογικὰ πονήματα, τεῦχος Α. Ερμούπολη: Τύποις Ἀδελφῶν Καμπάνη.Βυζάντιος, Δ. 1841. Ἡ γυναικοκρατία, κωμῳδία εἰς πέντε πράξεις. Αθήνα: Ἐκ τῆς τυπογραφίας Ν. Παππαδοπούλου.Caratzas, S. 1952. La dissimilation du t dans le dialecte du vieil Athènes et la valeur du témoignage de Kavassilas et Zygomalas (16e siècle). Rendiconti del Istituto Lombardo di Scienze e Lettere 85, 289-297.Γκικάκης, Γ. Ο. 2007. Η ιστορία του Ωρωπού. Ωρωπός.Chalkiopulos, N. 1872. De sonorum affectionibus quae percipiuntur in dialecto neo-locrica. Studien zur griechischen und lateinischen Grammatik 5, 341-376.Cotte, L.-H. 1833. De la prononciation chez les Grecs avant et après le siècle de Périclès. La France littéraire 6, 290-310.Crusius, M. 1584. Turcograeciae libri octo. Βασιλεία: Per Leonardum Ostenium, Sebastiani Henricpetri Impensa.Dawkins, R. M. 1940. The dialects of Modern Greek. Transactions of the Philological Society 39: 1-38.Deffner, M. 1871. Neograeca. Leipzig: Hundertstund & Pries.Δέφνερ, Μ. 1923. Λεξικὸν τῆς τσακωνικῆς διαλέκτου. Αθήνα: Τυπογραφεῖον τῆς Ἑστίας.Deville, G. 1866. Étude du dialecte tzaconien. Paris: Lainé et J. Havard.Dodwell, E. 1819. A Classical and Topographical Tour through Greece during the Years 1810, 1805, and 1806, Vol. II. London: Dodwell and Martin.Embirikos, L. 2002. Histoire de la langue albanaise en Grèce de la création de l’ état hellenique jusqu’ à nos jours. Thèse de doctorat, École des Hautes Études en Sciences Sociales.Ηπίτης, Α. 1909. Λεξικὸν ἑλληνογαλλικόν (καὶ γαλλοελληνικόν) τῆς λαλουμένης ἑλληνικῆς γλώσσης. Tόμος Β΄. Αθήνα: Τυπογραφεῖον Π. Α. Πετράκου.Foy, K. 1879. Lautsystem der griechischen Vulgärsprache. Leipzig: B. G. Teubner. Grantstrem E., Medvedev I., Papachryssanthou D. 1976. Fragment d’ un praktikon de la région d’ Athènes (avant 1204). Revues des Études Byzantines 34, 5-44.Hatzidakis, G.N. 1893. Zur Wortbildungslehre des Mittel- und Neugriechischen. Byzantinische Zeitschrift 2, 235-286.Hobhouse, J.C. 1817. A Journey through Albania and Other Provinces of Turkey in Europe and Asia to Constantinople during the Years 1809 and 1810. Vol. II. Philadelphia: M.Carey and Son.Horrocks, G. 2010. Greek: A History of the Language and its Speakers. Malden: Wiley-Blackwell.Καμπούρογλου, Δ. Γ. 1889α. Ἱστορία τῶν Ἀθηναίων, τουρκοκρατία, τόμος 1ος. Αθήνα: Τυπογραφείο Αλεξ. Παπαγεωργίου.Καμπούρογλου, Δ. Γ. 1889β. Μνημεῖα τῆς ἱστορίας τῶν Ἀθηναίων, τόμος 1ος. Αθήνα: Τυπογραφείο Αλεξ. Παπαγεωργίου.Καμπούρογλου, Δ. Γ. 1890. Μνημεῖα τῆς ἱστορίας τῶν Ἀθηναίων, τόμος 2ος. Αθήνα: Τυπογραφείο Αλεξ. Παπαγεωργίου.Καμπούρογλου, Δ. Γ. 1892. Μνημεῖα τῆς ἱστορίας τῶν Ἀθηναίων, τόμος 3ος. Αθήνα: Τυπογραφείο Π.Δ.Σακελλαρίου.Καμπούρογλου, Δ. Γ. 1896. Ἱστορία τῶν Ἀθηναίων, τουρκοκρατία, τόμος 3ος. Αθήνα: Τυπογραφεῖον-βιβλιοπωλεῖον Σπ. Κουσουλίνου.Καμπούρογλου, Δ. Γ. 1911α. Στοιχεῖα ἀθηναϊκοῦ γλωσσικοῦ ἰδιώματος. Δίπυλον Β, 16.Καμπούρογλου, Δ. Γ. 1911β. Στοιχεῖα ἀθηναϊκοῦ γλωσσικοῦ ἰδιώματος. Δίπυλον Γ, 24.Καμπούρογλου, Δ. Γ. 1911γ. Στοιχεῖα ἀθηναϊκοῦ γλωσσικοῦ ἰδιώματος. Δίπυλον Δ, 32Καμπούρογλου, Δ. Γ. 1912. Στοιχεῖα ἀθηναϊκοῦ γλωσσικοῦ ἰδιώματος. Δίπυλον, Ε-ΣΤ-Ζ, 46-50.Καμπούρογλου, Δ. Γ. 1924. Ἀθηναϊκὰ παραμύθια. Αθήνα: Άγκυρα.Καμπούρογλου, Δ. Γ. 1926. Οἱ Χαλκοκονδῦλαι. Αθήνα: Τυπογραφεῖον τῆς Ἑστίας.Καμπούρογλου, Δ. Γ. χ.χ. Αθηναϊκά διηγήματα. Εν Αθήναις: Εκδοτικός Οίκος Άγκυρας.Καμπούρογλου, Μ. Γ. 1874α. Δημοτικὰ ᾄσματα Ἀθηνῶν. Βύρων (Ιανουάριος), 938-941Καμπούρογλου, Μ. Γ. 1874β. Δημώδης φιλολογία: Παραλογαί. Βύρων (Μάρτιος), 152-155.Καμπούρογλου, Μ. Γ. 1883. Ἀθηναϊκὰ παραμύθια. Δελτίον τῆς Ἱστορικῆς καὶ Ἐθνολογικῆς Ἑταιρίας τῆς Ἑλλάδος 1, 289-348.Καραναστάσης, Α. 1997. Γραμματική των ελληνικών ιδιωμάτων της Κάτω Ιταλίας. Αθήνα: Ακαδημία Αθηνών.Καραντής, Τ. Χ. 2001α. Κουλουριώτικο γλωσσάριο. Σαλαμίνα.Καραντής, Τ. Χ. 2001β. Έντεκα αρβανίτικα παραμύθια από τη Σαλαμίνα. Αθήνα: Τυπωθήτω.Καρατζάς, Σ. Κ. 1940. Συμβολὴ εἰς τὴν εὐβοϊκὴν διαλεκτολογίαν. Στο Ἀφιέρωμα εἰς Κ. Ἄμαντον. Αθήνα: Τύποις Κ. Λ. Κυριακούλη, 254-286.Καρατζάς, Σ. Κ. 1944. Παλαιοαθηναϊκά γλωσσικά. Byzantinisch-Neugriechische Jahrbücher 17, 125-134.Καρτέσιος, Σ. 1862. Κωμῳδία ὁ Καρπάθιος, ἢ ὁ κατὰ φαντασίαν ἐρώμενος, εἰς πράξεις τρεῖς. Αθήνα: Τύποις τῆς Αὐγῆς.Καρύδης, N. & Kiel, M.. 1985. Σαντζάκι του Ευρίπου, 15ος-16ος αι. (Συνθήκες και χαρακτηριστικά της αναπτυξιακής διαδικασίας των πόλεων και χωριών). Τετράμηνα Εργασίας 28-29, 1859-1897.Καψωμένος, Σ. Γ. 1939. Ἡ λέξις φρέαρ εἰς τὴν μεταγενεστέραν καὶ Νέαν Ἑλληνικήν. Λεξικογραφικόν Δελτίον 1, 40-72.Κontossοpoulos, Ν. 1983-1984. La Grèce du τί et la Grèce du εἶντα. Γλωσσολογία 2-3, 149-162.Κουκουλές, Φ. 1941. Αἱ ὑποκοριστικαὶ καταλήξεις -ύλλιον καὶ -ύφιον ἐν τῇ μεσαιωνικῇ καὶ νέᾳ ἑλληνικῇ γλώσσῃ. Αθηνά 51, 120-124.Κουλουριώτης, Α.Ι. 1882. Ἀλβανικὸν γλωσσάριον κατὰ τὸ ἐν Ἑλλάδι ὁμιλούμενον ἀλβανικὸν ἰδίωμα. Αθήνα: Ἐκ τοῦ τυπογραφείου «Ἡ Φωνὴ τῆς Ἀλβανίας».Κούσουλας, Ι. 1904. Μελέτη περὶ τοῦ Γλωσσικοῦ Ζητήματος. Αθήνα: Τυπογραφείο Παρασκευά Λεωνή.Krumbacher, K. 1886. Ein irrationaler Spirant im Griechischen. Sitzungsberichte d. phil.-philol. U. hist. Classe der k. bayer. Akad. D. Wiss. 3, 359-444.Leake, W.M. 1814. Researches in Greece. London: Booth.Λιάτα, Ε.Δ. 1975. Μαρτυρίες για την πτώση τ’ Αναπλιού στους Τούρκους (9 Ιούλη 1715). Μνήμων 5, 101-156.Λιάτα, Ε.Δ. 1987. Τεκμήρια για την αθηναϊκή κοινωνία στις αρχές του 18ου αιώνα: Η αθηναϊκή αστική φορεσιά. Μνήμων 11, 32-53.Λιάτα, Ε.Δ. 1998. Όψεις της κοινωνίας τ’ Αναπλιού στις αρχές του 18ου αιώνα (με αφορμή μια διαθήκη. Στο Ν. Μ. Παναγιωτάκης (επιμ.), Άνθη Χαρίτων. Βενετία: Ελληνικόν Ινστιτούτον Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών Βενετίας, 245-270.Λιόσης, Ν. & Παπαδάμου, Ε. 2011. Η εξέλιξη του Υ στις νεοελληνικές διαλέκτους: η κατωιταλική σε σύγκριση με την τσακώνικη. Νεοελληνική Διαλεκτολογία 6, 201-223.Μάνεσης, Σ. 1964-1965. Τροπή των συμφώνων ΤΣ και ΤΖ εις Σ και Ζ εις τα νότια ιδιώματα της Νέας Ελληνικής. Λεξικογραφικὸν Δελτίον 10, 97-179.Manolessou, I. & Pantelidis, N. 2013. Velar fronting in Modern Greek dialects. In M. Janse, B. D. Joseph, A. Ralli & M. Bagriacik (eds), MGDLT 5, Proceedings of the 5th International Conference on Modern Greek Dialects and Linguistic Theory (Ghent, 20-22/9/2012). Ghent: Universiteit Ghent, 272-286.Μαυροφρύδης, Δ. 1871. Δοκίμιον τῆς ἱστορίας τῆς ἑλληνικῆς γλώσσης. Σμύρνη: Ἐκ τοῦ τυπογραφείου τῆς Ἀμαλθείας.Μέρτζιος, Κ. 1954. Ἡ Ὁσία Φιλοθέη: ἀνέκδοτα ἔγγραφα. Ελληνικά 13, 122-128.Μέρτζιος, Κ. Δ. 1964. Ποία ἦτο ἡ καθομιλουμένη τῶν Ἀθηναίων πρὸ τριῶν αἰώνων. Τα Αθηναϊκά 29, 35-40.Μιχοπούλου Α. 2008. Σαρακατσάνοι κτηνοτρόφοι και δύο επεισόδια ληστείας στην περιοχή Αραφήνα (Ραφήνα) Αττικής τον 19ο αιώνα. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: http://www.emena.gr/wp-content/uploads/2008/11/285-308_mixopoulou.pdf.Μουζάκης, Σ. 1994. Σχεδίασμα ιστορίας χωριών λεκανοπεδίου Αττικής. Αθήνα: Ε. Λαμπρινός.Μπέλλος, Λ. Γ. 1902. Ἀλβανικὰ ἢ αἱ τρεῖς ζῶσαι διάλεκτοι τῆς ἑλληνικῆς γλώσσης. Αθήνα.Μπεναρδής, Μ. 2006. Γραμματική και λεξικό του μεγαρικού ιδιώματος. Αθήνα: Λύκειον των Ελληνίδων (Παράρτημα Μεγάρων).Newton, B. 1972. The Generative Interpretation of Dialect. Cambridge: Cambridge University Press.Ντόκος, Κ. 1985. Η μετοικεσία των Αθηναίων στην Πελοπόννησο και η πρώτη φάση του επαναπατρισμού τους. Μνήμων 10, 96-138Ορλάνδος, Α. Κ. & Βρανούσης, Λ. Ι. 1973. Τὰ χαράγματα τοῦ Παρθενῶνος, ἤτοι ἐπιγραφαὶ χαραχθεῖσαι ἐπὶ τῶν κιόνων τοῦ Παρθενῶνος κατὰ τοὺς παλαιοχριστιανικοὺς καὶ βυζαντινούς χρόνους. Αθήνα: Ακαδημία Αθηνών.Παντελίδης, Ν. 2005. -όντουσαν. Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα 25, 473-483.Παντελίδης, Ν. 2011. Ρηματική κλιτική μορφολογία του μεγαρικού ιδιώματος. Patras Working Papers in Linguistics 2, 55-77.Παντελίδης, Ν. 2016. Μια νοτιοελλαδική διαλεκτική ζώνη;. Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα 36, 303-313.Παπαδάμου, Ε. 2009. Διαχρονική και διατοπική εξέταση της εξέλιξης του υ. Μεταπτυχιακή διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.Passow, A. 1860. Τραγούδια ρωμαίικα. [Popularia carmina Graeciae recentioris / edidit Arnoldus Passow]. Lipsiae: In Aedibus B. G. Teubneri.Pernot, H. 1912. Changements de TS en K en Delphes. Revue de Phonétique 2, 139-140.Πετρόπουλος, Γ. Α. 1957. Ὁ κῶδιξ τοῦ νοταρίου Ἀθηνῶν Παναγῆ Πούλου. Αθήνα. Πέτρου-Μεσογείτης, Χ. Ν. 1940. Ἑλληνικαὶ λέξεις ἐν τῷ ἰδιώματι τῶν ἀλβανοφώνων τῆς Ἀττικῆς. Στο Ἀφιέρωμα εἰς Κ. Ι. Ἄμαντον. Αθήνα: Τύποις Κ. Λ. Κυριακούλη, 221-252.Πιττάκης, Κ. 1852. Ὕλη ἵνα χρησιμεύσῃ πρὸς ἀπόδειξιν ὅτι οἱ νῦν κατοικοῦντες τὴν Ἑλλάδα εἰσὶν ἀπόγονοι τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων. Ἀρχαιολογικὴ Ἐφημερὶς 30, 644-664.Πολίτης, Ν. Γ. 1904. Μελέται περὶ τοῦ βίου καὶ τῆς γλώσσης τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ: Παραδόσεις Α. Αθήνα: Π. Δ. Σακελλαρίου.Πούχνερ, Β. 2001. Η γλωσσική σάτιρα στην ελληνική κωμωδία του 19ου αιώνα. Αθήνα: Πατάκης.Πούχνερ, Β. 2002. Καταπακτή και υποβολείο, δέκα θεατρολογικά μελετήματα. Αθήνα: Ergo.Ross, L. 1845. Reisen und Länderbeschreibungen der älteren und neuesten Zeit. Stuttgart/Tübingen: Druck und Verlag der Gotta’schen Buchhandlung.Σαρηγιάννης, Γ. Μ. 2011. Πόλη και ύπαιθρος στην Αττική, Αθήναι και Αχαρναί: Αρχαιότητα, Βυζάντιο, Οθωμανική περίοδος. Ανακοίνωση στο 10ο Συμπόσιο Ιστορίας και Λαογραφίας, Αχαρνές, 20-23 Οκτωβρίου 2011.Sasse, H-J. 1991. Arvanitika, die albanischen Sprachreste in Griechenland, I. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.Shipp, G.P. 1965. IOY=Y in Modern Greek. Glotta 43, 302-316.Σκιάς, Α. 1903. Ὁ ἀληθὴς χαρακτὴρ τοῦ λεγομένου γλωσσικοῦ ζητήματος. Αθήνα: Π. Δ. Σακελλαρίου.Σκουζές, Π. 1975. Απομνημονεύματα. (Επιμέλεια-εισαγωγή-σχόλια: Θανάσης Χ.Παπαδόπουλος). Αθήνα: Κέδρος.Σκυλίσσης, Ι. Ι. 1886. Γλωσσικαὶ παρακρούσεις, προσθῆκαι. Στο Ι. Α. Αρσένης (επιμ.), Ποικίλη Στοά, Ἐθνικὸν Ἡμερολόγιον. Έτος ς΄. Αθήνα: Ἐκ τοῦ τυπογραφείου Ἀνέστη Κωνσταντινίδου, 118-128.Spon, J. & Wheler, G.. 1679. Voyage d’Italie, de Dalmatie, de Grèce et du Levant, Vol. II. Lyon: A. Cellier.ΣΛ: Συλλογές του Σπουδαστηρίου Λαογραφίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.Σουρμελής, Δ. 1842. Κατάστασις συνοπτικὴ τῆς πόλεως Ἀθηνῶν ἀπὸ τοῦ Σύλλα μέχρι τοῦ 1820. Αθήνα: Ἐκ τῆς τυπογραφίας Ἀ. Ἀγγελίδου.Thumb, A. 1891. Περὶ τῆς σημερινῆς ἐν Αἰγίνῃ λαλουμένης διαλέκτου. Ἀθηνᾶ 3, 95-128.Topintzi, N. & Baltazani, M.. 2013. Where the glide meets the palatals. In N. Lavidas, T. Alexiou & A. M. Sougari (eds), Major Trends in Theoretical and Applied Linguistics: Selected Papers from the 20th ISTAL. London: Versita de Gruyter, 177-196.Φάβης, Β. Ι. 1911. Γλωσσικαὶ ἐπισκέψεις ἀναφερόμεναι εἰς τὸ ἰδἰωμα Αὐλωναρίου καὶ Κονιστρῶν. Αθήνα: Τυπογραφείο Παρασκευά Λεωνή.Φουρίκης, Π. Α. 1932. Ἡ ἐν Ἀττικῇ ἑλληναλβανικὴ διάλεκτος. Αθηνά 44, 28-76.Φουρίκης, Π. Α. 1933. Ἡ ἐν Ἀττικῇ ἑλληναλβανικὴ διάλεκτος. Αθηνά 45, 49-181.Χατζημιχάλη, Α. 2007. Οι Σαρακατσάνοι. Τόμος 1ος. Αθήνα: Ίδρυμα Αγγελικής Χατζημιχάλη.Χατζιδάκις, Γ. 1905. Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικὰ. Τόμος Α΄. Αθήνα: Π. Δ. Σακελλαρίου.Χατζιδάκις, Γ. Ν. 1915. Ἀκαδημεικὰ ἀναγνώσματα Γ. Αθήνα: Τύποις Π. Δ. Σακελλαρίου.Χατζιδάκις, Γ. 1980 [1916]. Περὶ τῆς μεγαρικῆς διαλέκτου καὶ τῶν συγγενῶν αὐτῆς ἰδιωμάτων. Γλωσσολογικαί Έρευναι (Λεξικογραφικόν Δελτίον, παράρτημα 4). Αθήνα: Ακαδημία Αθηνών-Κέντρο Συντάξεως του Ιστορικού Λεξικού.