33-47

Προτάσεις για τη χρονολόγηση των Σφαιρικών του Μενελάου από την Αλεξάνδρεια

• Raios, Dimitris, K.

Ο τεχνικός χαρακτήρας της πραγματείας δεν αφήνει πολλά περιθώρια για τη χρονολόγηση της με βάση τις λεγόμενες εσωτερικές μαρτυρίες. Έτσι η παλαιότερη έρευνα (Steinschneider, Krause, Björnbo) επικέντρωσε την προσπάθεια της στην ταύτιση του αποδέκτη του έργου (Bâsîlîdes Allâdsî, Alâdijâ (ElLadzi), πιστεύοντας ότι πίσω του κρύβεται σίγουρα ένας Ρωμαίος αυτοκράτορας (κατά προτίμηση ο Αδριανός). Τελευταία ο Α. Heinen πρότεινε να αναγνωρίσουμε το ελληνικό προσηγορικό βασιλεύς και το γεωγραφικό όνομα Έλευσίς, που οδηγούν πάλι στον Αδριανό (επίσημο μύστη των Ελευσίνιων Μυστηρίων) και σε μια χρονολογία σύνθεσης των Σφαιρικών μετά το 125 μ.Χ. Η απόδοση όμως της καλύτερης πραγματείας του Μενέλαου σε μια εποχή που ο τελευταίος, αν δεν είχε ήδη πεθάνει, θα διήνυε την 7η ή 8η δεκαετία της ζωής του, φαίνεται εντελώς απίθανη• επιβάλλεται έτσι η αναζήτηση νέων δρόμων, όπως είναι η πιθανή ταύτιση του αραβικού Bâsîlîdes με το κύριο όνομα Βασιλείδης ή το προσηγορικό βασιλείδης. Ο αδύνατος, με τα σημερινά δεδομένα, συσχετισμός του αραβικού Allâdsî με κάποιο από τα γνωστά ονόματα του Δομιτιανού από τη μια, και το γεγονός ότι ο Νέρβας δεν υπήρξε ποτέ βασιλείδης από την άλλη, οδηγούν στον Τραϊανό και τον Αδριανό. Ο πρώτος υπήρξε για λίγους μήνες θετός βασιλείδης του Νέρβα (97-78: εποχή που ο Μενέλαος βρισκόταν στην αυτοκρατορική αυλή της Ρώμης), ενώ το όνομα του Αδριανού θα κέρδιζε έδαφος, αν δεχόμαστε ότι Bâsîlîdes = βασιλεύς και ότι πίσω από το αραβικό Al-lâdsî ή El-Ladzi κρύβεται το όνομα Αιλιος 'Αδριανός ή Έλλάδιος. Ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η δυνατότητα πίσω από τις ίδιες αραβικές λέξεις να κρύβεται το γεωγραφικό Ααοδιχεύς ή Ααοδιχηνός, καθώς οι στενές σχέσεις του Τραϊανού και του Αδριανού με τη Λαοδίκεια της Συρίας αποτελούν ιστορική πραγματικότητα. Η πιθανή, τέλος, ταύτιση του αραβικού Bâsîlîdes Allâdsî με ένα βασιλιχόν μέλος της οικογένειας των Έλουιδίων (Helvidii) ή με τον ομώνυμο «αστρονόμο» και θείο του Αδριανού Aelius Hadrianus, δείχνει ότι ο αινιγματικός αποδέκτης του έργου θα μπορούσε να είναι και κάποιος μορφωμένος αυτοκρατορικός συγγενής ή φίλος. Το συμπέρασμα είναι ότι η τοποθέτηση της σύνθεσης και της αποστολής των Σφαιρικών στα τελευταία χρόνια του Αδριανού (μετά το 125 μ.Χ.) πρέπει να απορριφθεί ως απίθανη. Αντίθετα, η απόδοση του ίδιου έργου στην εποχή του Νέρβα ή στα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Τραϊανού συγκεντρώνει πολύ περισσότερες πιθανότητες, όχι μόνον για λόγους χρονικών δεδομένων, αλλά και ιστορικών συγκυριών. Σε μια εποχή «πολιτικής κάθαρσης», λίγους μόνο μήνες μετά τη δολοφονία και τη damnatio memoriae του τελευταίου εκπροσώπου της δυναστείας των Φλαβίων, ο Μενέλαος, δεδηλωμένος φίλος του Δομιτιανού, για να αποφύγει τον αναμενόμενο διωγμό του και να εξασφαλίσει την εύνοια των νέων αρχόντων, πρέπει να κατέφυγε σε όλα τα πρόσφορα μέσα. Και ένα από τα πιο αποτελεσματικά ήταν φυσικά η κολακεία της νέας εξουσίας με την αφιέρωση του καλύτερου έργου του είτε στον ίδιο τον αυτοκράτορα είτε σε κάποιον ισχυρό φίλο ή συγγενή του.

• Languages and Literature

• Λογοτεχνία

Communication présentée au Ve Congrès International d'Études Gréco-Orientales et Gréco-Africaines tenu à Delphes du 17 au 20 juin 1993. Nous voudrions ici remercier vivement le Prof. Toufic Fahd, ancien directeur de l'Institut d'Études Arabes et Islamiques à Strasbourg, et le Dr. Michel Matter, attaché au CNRS - Strasbourg, pour leurs suggestions qui nous ont permis d'enrichir nos propres réflexions.