The life of the spirit in George Santayana and its application to the idea of Christ
Part of : Θεολογία : τριμηνιαία έκδοση της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος ; Vol.50, No.4, 1979, pages 815-855
Issue:
Pages:
815-855
Author:
Abstract:
Ο ισπανοαμερικανός φιλόσοφος George Santayana (1863-1952) εκλαμβάνει το πνεύμα «κατά δύο τρόπους, αφ' ενός εις την ουσίαν αυτού και αφ' ετέρου εις την ύπαρξίν του, εις τα διάφορα δηλαδή δείγματα του. Εις την ουσίαν του η κλίσις του πνεύματος είναι η κλίσις προς τον Χριστόν. Εις τα δείγματά του, οπωσδήποτε, η κλίσις του πνεύματος είναι διάφορος εις εκάστην ανθρωπίνην ψυχήν». Συμφώνως λοιπόν προς την διττήν ταύτην μετοχήν του πνεύματος εις την πραγματικήν ζωήν, εις έκαστον άνθρωπον δηλαδή, και εις την ιδανικήν ζωήν, την οποίαν εκφράζει ιδιαιτέρως η ιδέα του Χριστού, διαιρείται και το θέμα του παρόντος βιβλίου εις δύο μέρη: Εις το Πρώτον Μέρος, ένθα γίνεται λόγος περί της ζωής του πνεύματος, εφαρμόζεται η κατά γράμμα ερμηνεία, καθ' ην ο συγγραφεύς του βιβλίου εκλαμβάνει τα γεγονότα ως πραγματικά γεγονότα, τονίζων ιδιαιτέρως την πραγματικότητα του πνεύματος. Εις το Δεύτερον Μέρος, περί της ιδέας του Χριστού, ακολουθών ο συγγραφεύς την συμβολικήν ερμηνείαν, δίδει ιδιαιτέραν έμφασιν εις την ιδανικήν ζωήν του πνεύματος κατά το πρότυπον του Χριστού. Ο παραλληλισμός ούτος της ζωής του πνεύματος (Μέρος Α') προς την ζωήν του Χριστού (Μέρος Β' ) επισημαίνει κατά τίνα τρόπον την αφηγηματικήν ή μάλλον την «βιογραφικήν» μορφήν του όλου βιβλίου, το οποίον θα ηδύνατο διά τούτο να λάβη υπότιτλον «Η βιογραφία του πνεύματος» ή ό,τι ο Santayana χαρακτηρίζει ως «φυσικήν ιστορίαν του πνεύματος». Ανάλογος δε προς την μορφήν είναι και η διάταξις της ύλης ούτως ώστε τα επτά κεφάλαια του Πρώτου Μέρους να αντιστοιχούν προς τα επτά κεφάλαια του Δευτέρου Μέρους, κατά τον ακόλουθον τρόπον: Το πρώτον (εισαγωγικον) κεφάλαιον του Μέρους Α', το κεφάλαιον περί της θέσεως του πνεύματος μεταξύ των άλλων «βασιλείων του όντος», αντιστοιχεί προς το πρώτον (εισαγωγικόν επίσης) κεφάλαιον του Μέρους Β', το κεφάλαιον δηλαδή περί της θέσεως του Χριστού ως δευτέρου προσώπου της Αγ. Τριάδος, δεδομένου ότι ο ίδιος ο Santayana προβαίνει εις σύγκρισιν των υπ' αυτού καλουμένων «βασιλείων του όντος» προς τα τρία πρόσωπα του Τριαδικού δόγματος. Το δεύτερον κεφάλαιον του Μέρους Α', το έχον ως θέμα την γέννησιν του πνεύματος και την εξάρτησιν αυτού εκ της πηγής του, αντιστοιχεί προς το δεύτερον κεφάλαιον τοΰ Μέρους Β', το αναφερόμενον εις την γέννησιν και την εξάρτησιν του Χριστού εκ του Πατρός αυτού. To τρίτον κεφάλαιον του Μέρους Α', το περί διακρίσεως μεταξύ πνεύματος και ψυχής, της τελευταίας αποτελούσης δια της συνδέσεως της προς το σώμα ιδιαιτέραν φύσιν του ανθρώπου, παράλληλον προς εκείνην του πνεύματος, έχει αντίστοιχον αυτού το τρίτον κεφάλαιον του Μέρους Β', το πραγματευόμενον περί των δύο φύσεων του Χριστού, της θείας και της ανθρωπίνης. Το τέταρτον κεφάλαιον του Μέρους Α', ένθα γίνεται λόγος περί της ενυπαρχούσης βουλήσεως εις το πνεύμα και της βουλήσεως εις την ψυχήν, ευρίσκεται εν αντιστοιχία προς το τέταρτον κεφάλαιον του Μέρους Β', ένθα ο λόγος περί της θείας και ανθρωπίνης βουλήσεως του Χριστού. Το πέμπτον κεφάλαιον του Μέρους Α', περί ενοράσεως ως υπερβατικού σταδίου ή άλματος της γνωστικής δυνάμεως του πνεύματος και περί της μετά των άλλων πνευμάτων ενώσεως αύτου δια της αγάπης ή φιλανθρωπίας, αντιστοιχεί προς το πέμπτον κεφάλαιον του Μέρους Β', περί των παραβολών του Χριστού ως διδασκαλίας της θείας σοφίας και των θαυμάτων Αυτού ως εκφράσεως αγάπης προς τον άνθρωπον. Το έκτον κεφάλαιον του Μέρους Α', το έχον ως περιεχόμενον τον περισπασμόν του πνεύματος, ιδία δε τον δια του πόνου ως πρώτης μορφής περισπασμού, καθώς επίσης και την απαλλαγήν ή απελευθέρωσιν του πνεύματος εκ του περισπασμού τούτου, είναι αντίστοιχον προς το έκτον κεφάλαιον του Μέρους Β', το στρεφόμενον περί το πάθος και την ανάστασιν του Χριστού ως λύτρωσιν του πνεύματος μέσω του πόνου και των διαφόρων παθημάτων γενικώτερον. Τέλος, αντιστοιχία υπάρχει επίσης και μεταξύ του εβδόμου κεφαλαίου του Μέρους Α', περί υψίστης ευδαιμονίας του πνεύματος και του εβδόμου κεφαλαίου του Μέρους Β', περί της ιδέας του Χριστού ή του Θεού εις τον άνθρωπον ως του υψίστου αγαθού ή ιδεώδους του πνεύματος. Εκ της ανωτέρω αντιστοιχίας των κεφαλαίων καθίσταται εμφανής ο συμβολισμός της ζωής του πνεύματος (Μέρος Α') διά της μορφής του Χριστού (Μέρος Β'). Ο συμβολισμός ούτος είναι ό,τι κυρίως αποτελεί «το μυστήριον του Θεού — εις — τον — άνθρωπον», δηλαδή την ένωσιν των δύο φύσεων αυτού, του «θείου πνεύματος» και της «ανθρωπίνης ψυχής». Βεβαίως η διάκρισις μεταξύ πνεύματος και ψυχής, η οποία συνιστά, ομού μετά του σώματος, το τρισύνθετον του ανθρώπου, είναι δια τον Santayana φαινομενική και ουχί ουσιαστική, ως αποδέχονται αυτήν οι γνήσιοι τριχοτομισταί. Η συσχέτισις όμως της διακρίσεως αυτής προς τας δύο φύσεις του Χριστού υποβοηθεί οπωσδήποτε εις την καλυτέραν κατανόησιν της αντιλήψεως του Santayana περί του Θεού — εις — τον — άνθρωπον. Δια τούτο και εκρίθη σκόπιμος η προσάρτησις ενός Παραρτήματος εις το τέλος του βιβλίου, δια την σύγκρισιν του Santayana προς τους τριχοτομιστάς.
Subject:
