301-324

Η συμβολή του Σωκράτη στην ελληνική ιδέα περί δικαιοσύνης

• Vlastos, Gregory

Ό Σωκράτης, σε αντίθεση με άλλους φιλοσόφους (oπως ό 'Αριστοτέλης, ό Hume ή ό Kant) κράτησε κριτική στάση απέναντι στην ηθική της εποχής του καi μάλιστα προσπάθησε να τήν αλλάξει. Το σημείο λοιπόν πού εξετάζει ή μελέτη αυτή είναι: Πώς ή σκέψη τον Σωκράτη επιδρά πάνω στή δεδομένη αντίληψη για τήν δικαιοσύνη και τήν μεταβάλλει. Στην κλασσική 'Ελλάδα ή εφαρμογή τών ηθικών κανόνων παρουσιάζει δύο τάσεις: α) κάνει διακρίσεις στή συμπεριφορά προς τους προσωπικούς εχθρούς κάθε ατόμου, β) κάνει διακρίσεις στή συμπεριφορά προς τους κοινωνικά κατώτερους. Ό Σωκράτης δεν δέχεται και μάλιστα εμφατικά απορρίπτει τό πρώτο, ενώ δεν αναφέρεται καθόλου ( = αποδέχεται σιωπηρά) τό δεύτερο. Στην αρχαία ελληνική κοινωνία, τό νά βλάπτεις τους εχθρούς σου είναι ηθικά επιτρεπτό («ν ό μ ο ς» με τήν πλατιά έννοια). Αυτό δηλώνουν πολλά παραδείγματα άπό τον Σόλωνα, τον Ευριπίδη («Μήδεια» και <<"Ιων»), τον Πλάτωνα («Μένων»), τον Πίνδαρο. Κι ίσως οχι μόνον επιτρεπτό μά ηθικά επιβεβλημένο (πβ. lex talionis). Χαρακτηριστική είναι ή ιδέα περί δικαιοσύνης τών φυσικών φιλοσόφων και ιδιαίτερα του 'Αναξίμανδρου, καθώς και εκείνη τών Πυθαγορείων ( «τ ό άν τ ι π ε π ο ν θ ό ς αλλω»), οπως μας παραδίδεται από τον 'Αριστοτέλη (πού δεν συμφωνεί, φυσικά, μαζί τους).Ή Ιδέα αυτή περί δικαιοσύνης φαίνεται οτι ήταν γενικά αποδεκτή, οπως μαρτυρούν πολλά παραδείγματα (π.χ. άπό τήν «Ό ρ έ σ τ ε ι α», τή «Μ ή δ ε ι α» του Ευριπίδη κ.α.). Ό Σωκράτης απορρίπτει αυτή τήν ιδέα περί δικαιοσύνης (ώς προς τήν αρχή της άνταποδόσεως) οπως φαίνεται από τον Πλατωνικό διάλογο «Κ ρ ί τ ω ν» (49B8-C8) : τό «άνταδικειν» και τό «ά ν τ ι κ α κ ο υ ρ γ ε ι ν» είναι πράγματα πού πρέπει νά αποφεύγονται ώς μή - δίκαια. Για τον Σωκράτη ή αρετή είναι τό μόνο συστατικό της ευτυχίας. "Ετσι εξηγούνται πολλές άπό τις απόψεις πού εξέφρασε ό Σωκράτης , οπως π.χ. στην «Ά π ο λ ο γ ί α», οταν λέει πώς ο αγαθός άνθρωπος δέν μπορεί να υποστεί βλάβη, ή στην «Π ο λ ι τ ε ί α», οπου υποστηρίζει πώς οταν οι άνθρωποι υποστούν κάποια βλάβη, τότε γίνονται ακόμα πιο άδικοι. Αυτό πού κατάφερε ό Σωκράτης ήταν νά ελευθερώσει τήν ανθρώπινη συνείδηση άπό τήν ανταπόδοση και τήν εκδίκηση, πού για καιρό καλύπτονταν με τό μανδύα της δικαιοσύνης. Οι ελευθερωτές συχνά πληρώνουν εva ηρωικό τίμημα για τις πράξεις τους. Αυτό συνέβη και μέ τον Σωκράτη. Φυσικά oι ιδέες του Σωκράτη δέν ξεπήδησαν άπό τό τίποτα. Δεν θίγεται ή πρωτοτυπία τους, αν λεχθεί πώς καί πριν άπό τον Σωκράτη άλλοι υποστήριξαν παρόμοιες ιδέες, Ισως οχι μέ τον ίδιο σθένος, βέβαια, ή μέ τήν ιδια διaλεκτική δύναμη. "Ενα παράδειγμα είναι ό λόγος της Σπαρτιάτικης πρεσβείας στην 'Αθήνα τό 425 π.Χ. (Θουκ. 4, 19, 2-4). "Αλλο, πιό πειστικό, παράδειγμα είναι ό «Α ϊ α ς» του Σοφοκλή (στ. 1332-1345). "Ομως μόνο ό Σωκράτης κατάφερε νά εξυψώσει αυτές τις ιδέες σε μια ηθική φιλοσοφία.

• Philosophy, Ethics and Religion

• Φιλοσοφία