55-76

Ο χωρο-τοπικός ιδεαλισμός σε αντιπαράθεση με την Περιφερειακή Πολιτική Οικονομία

• Soja, Edward W.

Η βαθειά οικονομική κρίση στις προηγμένες καπιταλιστικές χώρες έχει συσχετιστεί με μια αναζήτηση νέων κατευθύνσεων για οικονομική ανάκαμψη. Η περιφερειακή ανάπτυξη δεν ήταν εξαίρεση και οι καθιερωμένες θεωρίες έχουν υποστεί έντονη κριτική για την αναποτελεσματικότητα τους. Μπορούμε να διακρίνουμε δύο βασικές κατευθύνσεις κριτικής. Η πρώτη αναζητεί λύσεις στο χαμένο παρελθόν –όπως συνηθίζεται σε περιόδους κρίσης- μια αναζήτηση όμως της ιστορικής μνήμης, ιδεαλιστική και ουτοπική, σε μια προσπάθεια μονομερούς επαναφοράς παλαιών θεωρητικών προτάσεων. Αυτή η νοσταλγία του παρελθόντος περιλαμβάνει θεωρητικούς όπως ο Lewis Mumford ή ο P. Vidal de la Blanche, μέχρι και αναρχικούς όπως ο Kropotkin και ο Reclus. Για άλλους, το κοίταγμα προς το ιστορικό παρελθόν συνδιάζεται κυρίως με την ανάλυση της «περιοδικότητας» της περιφερειακής κρίσης και περιφερειακής θεωρίας. Αυτό γίνεται κυρίως μέσα από την θεωρία των «μακρών-κυμάτων» από τόσο διαφορετικές σκοπιές όπως αυτές π.χ. των W.R. Rostow και των Ε. Mandel και Α. G. Frank. Η δεύτερη κατεύθυνση παίρνει και αυτή σοβαρά υπ" όψη της την ιστορική διάσταση, όμως σε μια υλιστική βάση που δίνει έμφαση στη σχέση περιφερειακής κρίσης με τις ταξικές σχέσεις, τις αλλαγές στη δομή της απασχόλησης και τους κοινωνικούς αγώνες. Η προσπάθεια εδώ είναι να αναδομηθούν οι βάσεις της περιφερειακής θεωρίας και όχι απλά να χρησιμοποιηθούν παλιά μοντέλα με νέα ονόματα. Κεντρικά θέματα εδώ είναι ο χώρος και ο τόπος, τοποθετημένα όμως στο ευρύτερο πλαίσιο της κοινωνικής και πολιτικής κριτικής. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα την σε βάθος εξέταση τριών αλληλεξαρτόμενων παραγόντων: της χωρικότητας, της πολιτικής και του ρόλου του κράτους. Στην πρώτη προσέγγιση, την ιδεαλιστική, οι πιο χαρακτηριστικές πρόσφατες εργασίες είναι αυτές των J. Friedmann και C. Weaver (197A)Territory and Function και των W. Stohr και D. Taylor (1981 development fromaboveorbelow?H βασική θέση και των δύο εργασιών στηρίζεται στην αντίληψη ότι οι ιδέες αποτελούν τον κινητήριο μοχλό της • ιστορίας. Για την περιφερειακή ανάπτυξη, αρκεί η έμφαση στους «τόπους», «στην χωρο-τοπική οργάνωση» και όχι στη «λειτουργική ενσωμάτωση» για να αναδειχθεί η «καλή» κοινωνία των πολιτών. Αντίστοιχα μια ανάπτυξη που βασίζεται σε διαδικασίες από «κάτω προς τα πάνω» είναι δικαιότερη και πιο αποτελεσματική από την γνωστή μέχρι τώρα αυταρχική διαδικασία από «πάνω προς τα κάτω». Με παραδείγματα από την αρχαία ελληνική πόλη, τον ρομαντισμό και τον Rousseau, οι συγγραφείς αυτοί ιδεολογοποιούν και αναδεικνύουν σε φετίχ την μικροκλίμακα, τον αυθορμητισμό «από τα κάτω» και την χωρο-τοπική οργάνωση1. Θα ήταν ωραίο, η ιστορία να ήταν τόσο απλή: καλοί εναντίον κακών περιμένοντας ο καθένας τη σειρά του στην άσκηση της εξουσίας. Τα πράγματα όμως δεν είναι έτσι. Η βασική αδυναμία αυτών των προσεγγίσεων είναι η μονόπλευρη ιδεαλιστική σιγουριά τους, ότι η χωρο-τοπική οργάνωση και η ανάπτυξη από τα κάτω, είναι δύο διαδικασίες αυτόματα «καλές» και ικανές για την επίλυση των περιφερειακών προβλημάτων, χωρίς να γίνεται καμμιά προσπάθεια αναγνώρισης των εσωτερικών τους αντιφάσεων, των τελικών συγκρούσεων, του ρόλου του κεφαλαίου και του ρόλου του κράτους. Ο χωρο-τοπικός ιδεαλισμός παρουσιάζεται έτσι σαν μια ψευτο-διέξοδος από τις αποτυχίες και τα λάθη της μεταπολεμικής περιφερειακής θεωρίας, υποβιβάζοντας τις πρακτικές χωρο-κοινωνικές αντιθέσεις σε μια εκ των υστέρων εκλογίκευση. Σε αντίθεση με τον χωρο-τοπικό ιδεαλισμό, η περιφερειακή Πολιτική Οικονομία -που εκφράζεται π.χ. μέσα από τις εργασίες των D. Massey, Α. Markusen, S. Holland, D. Harvey, A. Lipietz, στο συλλογικό έργο Regions in Crisis, κ.ά.-, συσχετίζει την χωρική οργάνωση της κοινωνίας πιο άμεσα με την πολιτική, την ιδεολογία, τις ταξικές σχέσεις και το ρόλο του κράτους. Η περιφερειακή Πολιτική Οικονομία, κάνοντας κριτική στην ακαδημαϊκή θεωρία και την επαγγελματική εμπειρία της χωροταξίας και περιφερειακής ανάπτυξης, τονίζει την κρίση του κράτους, που συνόδευσε (αν όχι κατεύθυνε), τον πεσσιμισμό των ειδικών για την ανάπτυξη από τα τέλη της δεκαετίας του 1960. Η Περιφερειακή Πολιτική Οικονομία στηρίζεται σε μια διαφορετική αντίληψη της κοινωνικής και ιστορικής σημασίας του χώρου, διαφορετικής τόσο από τις αντιλήψεις της λεγόμενης «περιφερειακής επιστήμης», όσο και από την α- χωρική παράδοση του δυτικού Μαρξισμού. Η χωρικότητα του καπιταλισμού είναι κοινωνικό προϊόν, η υλική μορφή των κοινωνικών σχέσεων και παραγωγικών δυνάμεων που απαρτίζουν ένα τρόπο παραγωγής, αυτό που αλλού έχω ονομάσει «χωρο- κοινωνική διαλεκτική». Το να ξεχωρίζει κανείς σαν αντίφαση τον «τόπο» από την «λειτουργία» είναι τελείως αποπροσανατολιστικό. Μια χωρο- τοπική κοινότητα μπορεί να είναι το ίδιο εύκολα λειτουργική ή δυσ-λειτουργική, ανάλογα π.χ. με τη δομή της εξουσίας. Μπορεί να αντιπροσωπεύει μια μορφή αντίστασης αλλά και μια μορφή στερέωσης και διεύρυνσης του status quo. Η ιστορική εξέλιξη του καπιταλισμού αναπαράγει την άνιση γεωγραφική ανάπτυξη που είναι συγχρόνως και χωρο-τοπική και λειτουργική και που παρουσιάζεται τόσο στην εσωτερική λογική του κεφαλαίου όσο και στην αντίθεση κεφάλαιου-εργασίας. Ο περιφερειακός προγραμματισμός και η περιφερειακή θεωρία εμφανίζονται σήμερα περισσότερο παρά ποτέ σε μια σύγχυση και κρίση. Για να προχωρίσουν όμως, η ανάπτυξη «από τα πάνω» εμφανίζεται ολοένα και λιγώτερο αποδεκτή από τους φιλελεύθερους, ενώ σ' ορισμένες προηγμένες καπιταλιστικές χώρες του «κέντρου», ο περιφερειακός προγραμματισμός σχεδόν εγκαταλείπεται. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, δεν αποτελεί έκπληξη ότι ο περιφερειακός προγραμματισμός στρέφεται σε προσεγγίσεις από τα «κάτω προς τα πάνω» (π.χ. αγροτο-αστική ανάπτυξη, βασικές ανάγκες, αυτο-βοήθεια, κ.ά.) που όμως μυθοποιούνται και χάνουν την προοδευτικότητα τους μέσα από τον χωροτοπικό ιδεαλισμό. Η εξέλιξη της Περιφερειακής Πολιτικής Οικονομίας βοήθησε, πάνω απ' όλα, να αναδείξει τα κύρια ερωτήματα στην πρέπουσα κατεύθυνση.

• Sociology

• Κοινωνικές επιστήμες

Η περίληψη και μετάφραση στα ελληνικά έγινε από τον ΚωστήΧατζημιχάλη, με άδεια του συγγραφέα