11-46

Αναδιάρθρωση του κεφαλαίου και πλεονεκτήματα της καθυστέρησης στις περιφερειακές περιοχές

• Maskell, Peter

Η κλασσική διχοτομία κέντρου-περιφέρειας που κυριαρχεί στη νεομαρξιστική περιφερειακή θεωρία (θεωρία της εξάρτησης), θεωρεί μόνιμη την υπανάπτυξη της περιφέρειας και την εκμετάλλευση και κυριαρχία του κέντρου πάνω σ* αυτή. Η άποψη αυτή γίνεται ιδιαίτερα προβληματική ως προς την θεωρητική ερμηνεία των περιφερειακών οικονομικών προβλημάτων. Η χρήση τέτοιων διχοτομιών δεν έχει νόημα αν δεν συνδεθεί με αυτό που συνθέτει το σύνολο των στοιχείων τους μέσα στο καπιταλιστικό σύστημα και αν δεν στηριχθεί σε μια διαδικασία ανάπτυξης ποιοτικά διαφορετική από την μηχανική των δυναμικών σχέσεων μεταξύ αυτών των στοιχείων. Αντί λοιπόν να χρησιμοποιούνται Ad hoc χωρικές διχοτομίες, η ερμηνεία θα πρέπει να στραφεί σε εκείνες τις πλευρές του παγκόομιου παραγωγικού συστήματος που αποτελούν τους παράγοντες διαμόρφωσης της γεωγραφικής κατανομής της οικονομικής δραστηριότητα (γενικές συνθήκες για την περιφερειακή οικονομική ανάπτυξη), καθώς και σ' αυτά τα τοπικά χαρακτηριστικά που διαφοροποιούν κάθε περιοχή απ* όλες τις άλλες και είναι καθοριστικά για τις τάσεις χωροθέτησης της παραγωγής. Οι γενικές συνθήκες περιφερειακής ανάπτυξης έχουν δύο πλευρές: α)στο επίπεδο της παραγωγής: ο ανταγωνισμός μεταξύ επιχειρήσεων συνεπάγεται μια διαδικασία ανάπτυξης που χαρακτηρίζεται από συνεχείς προσπάθειες να παραχθούν περισσότερα ή/και φθηνότερα εμπορεύματα από την ίδια επένδυση, με την αύξηση της επιτάχυνσης της εργασίας ή/και με τεχνολογικές αλλαγές, β)στο επίπεδο της κυκλοφορίας: ο ανταγωνισμός συνεπάγεται μια διαδικασία ανάπτυξης που χαρακτηρίζεται από την προσπάθεια να μειωθεί το κόστος ή ο χρόνος, με την ισοπέδωση κάθε θεσμικής ή εδαφικής τριβής που παρεμβάλλεται στην ταχύτητα κυκλοφορίας. Οι γεωγραφικές συνέπειες της ανάπτυξης στην παραγωγή προσδιορίζονται από τον ανταγωνισμό μεταξύ των επιχειρήσεων και την πίεση για αυξημένη παραγωγικότητα μέσα σε κάθε παραγωγική μονάδα (προϊόν, τεχνολογία και κλίμακα παραγωγής- τι, πως και πόσο θα παραχθεί). Αυτή η πίεση έχει και ένα εξωτερικό παράλληλο στην περιοχή χωροθέτησης, μια πίεση αντιμετώπισης των απαιτήσεων που δημιουργεί κάθε αλλαγή στην παραγωγική διαδικασία (απαίτηση για βελτίωση υποδομών, εξειδικεύσεων εργασίας κλπ.). Τα τοπικά χαρακτηριστικά είναι πολλές φορές αδύνατο να μεταβληθούν γρήγορα ώστε να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις των επιχειρήσεων. Έτσι οι επιχειρήσεις που βρίσκονται σε λιγότερο ανταγωνιστική θέση, θα πρέπει είτε να μετακινηθούν σε πιο ευνοϊκή θέση είτε να αντισταθμίσουν τα μειονεκτήματα της θέσης με αύξηση της εσωτερικής παραγωγικότητας. Η αύξηση αυτή, με οποιοδήποτε τρόπο κι αν γίνει (νέα προϊόντα, νέα τεχνολογία, νέα βέλτιστη κλίμακα παραγωγής), σημαίνει περιορισμό των απαιτήσεων της συγκεκριμένης παραγωγής που ως τώρα ήταν αποφασιστικές για τη χωροθέτηση αυτή, και άρα, περιορισμό της σημασίας των αντίστοιχων τοπικών χαρακτηριστικών που κάλυπταν αυτές τις απαιτήσεις. ' Ετσι, η ανάπτυξη στην παραγωγή συνεπάγεται πλήρη ή μερική ισοπέδωση (ΟΜΟΓΕΝΟΠΟΙΗΣΗ) των τοπικών χαρακτηριστικών των περιφερειών, η οποία με τη σειρά της συνεπάγεται τη ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΠΟΙΗΣΗ άλλων τοπικών χαρακτηριστικών που θα επηρεάσουν την χωρική κατανομή της παραγωγής στο μέλλον. Οι γεωγραφικές συνέπειες της ανάπτυξης στην κυκλοφορία ακολουθούν μια παρόμοια λογική. Η απαίτηση για αύξηση της παραγωγικότητας στην κυκλοφορία (μείωση του κόστους ή χρόνου κυκλοφορίας των εμπορευμάτων από τη θέση παραγωγής στη θέση κατανάλωσης) ισοδυναμεί και εδώ με τη μείωση της σημασίας ορισμένων τοπικών χαρακτηριστικών και την αύξηση της σημασίας άλλων. ' Οσο πιο δραστική η ανάπτυξη στην κυκλοφορία, τόσο πιο σημαντική είναι η μείωση του κόστους ή του χρόνου κυκλοφορίας και τόσο πιο μεγάλο το αποτέλεσμα: περιοχές των οποίων τα τοπικά χαρακτηριστικά ήταν καθοριστικά για τη χωροθέτηση της παραγωγής, βρίσκονται τώρα να χάνουν τα συγκριτικά τους πλεονεκτήματα,αφού αυτά είναι πλέον διαθέσιμα σε κάθε περιοχή που έγινε ανάπτυξη της κυκλοφορίας. Πρόκειται και πάλι για μια ομογενοποίηση που προκαλεί την δραστηριοποίηση άλλων τοπικών χαρακτηριστικών. Από την πλευρά τους, οι διάφορες περιοχές αποτελούν μια γεωγραφική δομή, ένα σύνολο δηλαδή φυσικών και ανθρωπογενών χαρακτηριστικών που δεν είναι ούτε απομονωμένα ούτε ασύνδετα. Αλλαγές σε κάποιο από αυτά τα χαρακτηριστικά έχει συνέπειες και στα υπόλοιπα. Οι μη-οικονομικές αλλαγές που συνοδεύουν την οικονομική ανάπτυξη μιας περιοχής, επηρεάζονται από τις καθαρά οικονομικές αλλαγές μόνον μερικά και πάντα έμμεσα, αλλά γίνονται επίσης μέρος της γεωγραφικής δομής και δεν μπορούν να διαχωριστούν από αυτήν. Οι οργανωμένες ομάδες, τα πολιτικά σώματα, οι διοικητικές υπηρεσίες, και γενικά η κρατική παρέμβαση, ανασχηματίζουν τα τοπικά χαρακτηριστικά ώστε να διευκολύνουν την μελλοντική οικονομική ανάπτυξη και να κάνουν την περιοχή ελκυστική για τη χωροθέτηση του κεφαλαίου. Αυτή η συνεχής αλλαγή κάποιων τοπικών χαρακτηριστικών και η ομογενοποίηση τους μεταξύ των περιφερειών δραστηριοποιεί την εμφάνιση άλλων τοπικών χαρακτηριστικών που προηγούμενα δεν ήταν τόσο σημαντικά. Το γενικό συμπέρασμα είναι ότι οι αλλαγές στη χωροθέτηση της βιομηχανίας θα πρέπει να ειδωθούν σαν το συνδυασμένο αποτέλεσμα διαδικασιών που αλλάζουν τις απαιτήσεις χωροθέτησης και σαν τις πιθανότητες κάθε περιφέρειας να ανταποκριθεί σ' αυτές τις απαιτήσεις. Τέλος, από την πλευρά των επιχειρήσεων (και ως προς την επιλογή της μετακίνησης ή της αντιστάθμισης) η κύρια τάση είναι η συνεχής εξειδίκευση-αύξηση της διαίρεσης εργασίας μεταξύ των κλάδων - όπου όλο και μικρότερα μέρη της τελικής κοινωνικά αναγκαίας εργασίας για την παραγωγή του εμπορεύματος καλύπτονται. Όσο μικρότερο είναι αυτό το μέρος τόσο μεγαλύτερη περιοχή αγοράς απαιτείται για την εξασφάλιση του απαραίτητου κέρδους. Αυτό σημαίνει ότι η αύξηση στο επίπεδο της εσωτερικής παραγωγικότητας είναι δυνατή μόνον αν η παραγωγικότητα στην κυκλοφορία είναι τόσο ψηλή ώστε να μην λειτουργεί περιοριστικά στον εφοδιασμό αγορών σε ακόμα μεγαλύτερη απόσταση. Η τάση διεθνοποίησης της μεταποιητικής βιομηχανίας, η επέκταση δηλαδή των αγορών έξω από τα σύνορα της χώρας, έχει σαν αποτέλεσμα την αποκέντρωση, τη μείωση της σημασίας των περιφερειακών διασυνδέσεων και άρα της δυνατότητας αυτο-κεντρωμένης ανάπτυξης, την ευπάθεια σε διεθνής αλλαγές, την αύξηση της σημασίας των περιφερειακών ταξικών συμμαχιών, τη χαλάρωση των δεσμών με τις μεγάλες εθνικές αγορές και τη χωροθέτηση σε αγροτικές περιοχές. Η τεχνολογική ανάπτυξη έχει σαν κύρια συνέπεια τον περιορισμό της χρήσης παραδοσιακά εξειδικευμένων εργατών και άρα την αποδέσμευση από τις περιοχές συγκέντρωσης τους (παλιά βιομηχανικά κέντρα). Η ομογενοποίηση των τοπικών εξειδικεύσεων δραστηριοποιεί άλλα τοπικά χαρακτηριστικά: την έλλειψη εμπειρίας σε εργατικές διεκδικήσεις και συγκρούσεις που χαρακτήριζε τα παλιά βιομηχανικά κέντρα. Κάτω από αυτούς τους όρους η ανάπτυξη στην παραγωγή και στην κυκλοφορία δεν οδήγησε σε παραπέρα χωρική πόλωση και αύξηση των περιφερειακών διαφορών, όπου υποθέτει η νεομαρξιστική περιφερειακή θεωρία, ούτε όμως και σε εξισορρόπηση τους, όπως οι νεοκλασικοί περιφερειακοί επιστήμονες θέλουν να πιστέψουμε. Αυτό που συνέβη είναι ότι άλλαξαν τα τοπικά χαρακτηριστικά: κάποιες υπανάπτυκτες περιφέρειες εμφανίζουν «πλεονεκτήματα καθυστέρησης», ενώ σε ορισμένες άλλες, προηγούμενα αναπτυγμένες, η ανάπτυξη λειτουργεί σαν μειονέκτημα, ένα εμπόδιο στην παραπέρα συσσώρευση.

• Sociology

• Κοινωνικές επιστήμες

*Η περίληψη έγινε από την Ελένη Ανδρικοπούλου

1. Frank, André G under: Underdevelopment or Revolution in Latin America, New York, 1969.Gerschenkron, Alexander: Economic Backwardness in Historical Perspective, Camb. Mass. 1962.Hunt, E.K.: "The importance of Thorstein Veblen for contemporary Marxism" in Journal of Economic Issues, vol. XIII, no. 1, 1979, p. 113-140.Hurst, Michael Eliot: A Geography of Economic Behavior, London, 1974.Nielsen, Hans H. & Arne Roughed: Industrial Strike Activity in Denmark, Arnus 1980 (unpub. thesis, in danish). Trotsky, Lev: 1905, Moscow, 1922.Vatne, Eirik: "Technological change and regional restructuring - a historical analysis" in Friis & Maskell (ed.): Technological Change and Regional Development, Copenhagen 1981 (in norwegian).Veblen, Thorstein: Imperial Germany and the Industrial Revolution, London, 1939.