599-622

Places of collective memory and historical consciousness : The cemetery of Sourmena in Athens

• Βοζίκας, Γιώργος

Στην παρούσα μελέτη αναφέρομαι στο ζήτημα της συγκρότησης της συλλογικής μνήμης και της ιστορικής συνείδησης με βάση την έρευνα που πραγματοποίησα στο νεκροταφείο των Σουρμένων στην Αθήνα, εστιασμένη κυρίως στη υλική-μνημειακή του διάσταση. Το νεκροταφείο ως χώρος τελετουργικής ταφής φέρνει πάντοτε στο προσκήνιο κεντρικά ζητήματα που απασχολούν τον άνθρωπο διαχρονικά, όπως είναι ο ίδιος ο θάνατος και η ύπαρξη του ανθρώπου. Όμως στην περίπτωση του νεκροταφείου των Σουρμένων τα ζητήματα αυτά, όπως αποτυπώνονται επάνω στο μνήμα και σε όλα εκείνα που το συνιστούν, αποκτούν ένα διαφορετικό περιεχόμενο, καθώς συνδέονται με ζητήματα ιστορίας και πολιτισμού που απασχολούν την τοπική κοινότητα. Έτσι το αναφερόμενο νεκροταφείο μετατρέπεται σε δημόσιο μνημονικό τόπο, στον οποίο εκφράζεται και ταυτόχρονα διαμορφώνεται μια ιστορία «από τα κάτω» και μια αντίστοιχη ιστορική συνείδηση με τη ενεργό συμμετοχή αντιλήψεων που επικρατούν στην τοπική κοινότητα για τη σχέση του σώματος με την ιστορία και τον πολιτισμό.

• Arts

• Λαογραφία

Σούρμενα, νεκροταφείο, συλλογική μνήμη, μνημονικοί τόποι, Ιστορία «από τα κάτω», ιστορική συνείδηση

1. Αλεξάκης Ελευθέριος Π., «Συγγένεια και οργάνωση του χώρου στους Έλληνες του Πόντου», στο Σέργης Μανόλης Γ. (επιστ. επιμ.), Πόντος. Θέματα λαογραφίας του ποντιακού ελληνισμού, Αθήνα: Εκδόσεις Αλήθεια, 2008, σ. 47-73.Αντζουλάτου-Ρετσίλα Ευρυδίκη, Μνήμης τεκμήρια, Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση, 2004.Αριές Φιλίπ, Δοκίμια για το θάνατο στη Δύση. Από το Μεσαίωνα ώς τις μέρες μας, μτφρ. Καρίνα Λάμψα, Αθήνα: Εκδόσεις Γλάρος, 1988.—, Ο άνθρωπος ενώπιον του θανάτου. Η εποχή των κεκοιμωμένων, μτφρ. Θεοδόσης Νικολαί'δης, Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», 1997.Αυδίκος Ευάγγελος Γρ., Χάλασε το χωριό μας χάλασε. Ιστορίες περί ακμής και πτώσης στη Λευκίμη Έβρου, Αλεξανδρούπολη: Πολύκεντρο Δήμου Τυχερού, 2002.Βαρβούνης Μανόλης, «Πεθαίνοντας στην πόλη: Αστικοί μετασχηματισμοί των λαϊκών εθίμων του θανάτου», Colloque a la Memoire de Stathis Damianakos. «SocieteAgraire-Culture Populaire» / Συνέδριο στη μνήμη του Στάθη Δαμιανάκου «Αγροτική Κοινωνία-Λαϊκός Πολιτισμός», Πρακτικά (Αθήνα, 25-27 Μαίου 2005), Αθήνα: Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Πάντειο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Γαλλική Σχολή Αθηνών, Αθήνα, σ. 1-25 (ηλεκτρονική έκδοση).Βοβέλ Μισέλ, Ο θάνατος και η Δύση. Από το 1300 ώς τις μέρες μας, μτφρ. Κώστας Κουρεμένος, τόμ. Α' και Β', Αθήνα: Νεφέλη, 2000.Βοζίκας Γεώργιος Ι., «Αναμνηστήριες τελετές στην Αθήνα. Τα 'αναστάσιμα μνημόσυνα' στα Σούρμενα», στο Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης (επιμ.), Θητεία. Τιμητικό αφιέρωμα στον καθηγητή Μ. Γ. Μερακλή, Αθήνα: Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών – Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, 2002, σ. 159-182.Βοζίκας Γιώργος, «Το αυτοκόλλητο σήμα στο θρησκευτικό πανηγύρι της πόλης. Σχόλιο επάνω στα όρια και τις πολιτισμικές διαστάσεις των αντικειμένων», Επετηρίς Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας, τόμ. 29-30 (1999-2003), σ. 349-380.Γιαλούρη Ελεάνα, «Η δυναμική των μνημείων: Αναζητήσεις στο πεδίο της μνήμης και της λήθης», στο Γιαννακόπουλος Κώστας και Γιαννιτσιώτης Γιάννης (επιμ.), Αμφισβητούμενοι χώροι στην πόλη. Χωρικές προσεγγίσεις του πολιτισμού, Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια - Πανεπιστήμιο Αιγαίου, 2010, σ. 349-380.Γκάνταμερ Χανς-Γκέοργκ, Το πρόβλημα της ιστορικής συνείδησης, μτφρ. Αντώνης Ζέρβας, Αθήνα: Ίνδικτος, 1998.Κουμαριανού Μαρία Κ., Το φαντασιακό του θανάτου στη σύγχρονη Ελλάδα. Μια ανθρωπολογική και σημειολογική προσέγγιση των αστικών νεκροταφείων, Αθήνα: Εκδόσεις Δωδώνη, 2008.Λαγόπουλος Αλέξανδρος-Φ., Ο ουρανός πάνω στη γη. Τελετουργίες καθαγίασης του ελληνικού παραδοσιακού οικισμού και προέλευση τους, Αθήνα: Οδυσσέας, 2002. Λε Γκοφ Ζακ, Ιστορία και μνήμη, Αθήνα: Νεφέλη, 1998.Λίενχαρντ Γκ., Κοινωνική Ανθρωπολογία, μτφρ. Μ. Πετρονώτη, Αθήνα: Gutenberg, 1985.Μακρυνιώτη Δήμητρα (επιμ.), Τα όρια του σώματος. Διεπιστημονικές προσεγγίσεις, μτφρ. Κώστας Αθανασίου, Κική Καψαμπέλη, Μαριάννα Κονδύλη, Θόδωρος Παρασκευόπουλος, Αθήνα: νήσος, 2004.Μερακλής Μιχάλης Γ., Ελληνική λαογραφία. Κοινωνική συγκρότηση, Αθήνα: Οδυσσέας, 1984.—, Ελληνική λαογραφία. Ήθη και έθιμα, Αθήνα: Οδυσσέας, 1986.Μερακλής Μ. Γ., Λαογραφικά ζητήματα, Αθήνα: Εκδόσεις Χ. Μπούρα, 1989.—, Θέματα Λαογραφίας, Adr\va: Εκδόσεις Καστανιώτη, 1999.Μπάδα Κωνσταντίνα, «Παλιά φωτογραφία: Μια πρόταση 'ανάγνωσης' της», Δωδώνη, 24:1 (1995-1996), σ. 201-227.Μπαρτ Ρολάν, Ο φωτεινός θάλαμος. Δοκίμιο για τη φωτογραφία, μτφρ. Γιάννης Κρητικός, Αθήνα: Εκδόσεις Ράππα, 1983.Νιτσιάκος Βασίλης, Χτίζοντας το χώρο και το χρόνο, Αθήνα: Οδυσσέας, 2003.Οικονομίδης Δημήτριος Β., «Όνομα και ονοματοθεσία εις τας δοξασίας και συνήθειας του Ελληνικού λαού», Λαογραφία, 20 (1962), σ. 446-542.Παπαγαρουφάλη Ελένη, Δώρα ζωής μετά θάνατον. Πολιτισμικές εμπειρίες, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα 2002.Σκουτέρη-Διδασκάλου Ελεωνόρα, Δια-κρίσεις. Ανθρωπολογικές δοκιμές, Θεσσαλονίκη: University Studio Press, 2003.Ψυχογιού Ελένη, «Μαυρηγή» και Ελένη. Τελετουργίες θανάτου και αναγέννησης. Χθόνια μυθολογία, νεκρικά δρώμενα και μοιρολόγια στη σύγχρονη Ελλάδα, Αθήνα: Δημοσιεύματα του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας αρ. 24, 2008.Bergson Henri, Ύλη και μνήμη. Δοκίμιο για τη σχέση σώματος και πνεύματος, μτφρ. Π. Ζινδριλή και Δ. Υφαντής, Αθήνα: Ροές, 2013.Bourdieu Pierre, Η αίσθηση της πρακτικής, μτφρ. Θεόδωρος Παραδέλλης, Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2006.Coser Lewis Α. (ed.), Maurice Halbwachs. On collective memory, Chicago and London: The University of Chicago Press, 1992.Crossland Zoë, «Materiality and embodiment», στο Hicks Dan and Beaudry Mary C. (eds), The Oxford Handbook of Material Culture Studies, Oxford: Oxford University Press, 2010, σ. 386-405.Dastur Françoise, Ο θάνατος. Δοκίμιο για το πεπερασμένο, Αθήνα: Εκδόσεις Scripta, 1999. Glassie Henry, Material Culture, Bloomington and Indianapolis: Indiana University Press, 1999.Halbwachs Maurice, Η συλλογική μνήμη, μτφρ. Τίνα Πλυτά, Αθήνα: Παπαζήση, 2013.—, Τα κοινωνικά πλαίσια της μνήμης, μτφρ. Ελευθερία Ζέη, Αθήνα: Εκδόσεις Νεφέλη, 2013.Hirschon-Φιλιππάκη Renée, «Μνήμη και ταυτότητα. Οι Μικρασιάτες πρόσφυγες της Κοκκινιάς », στο Παπαταξιάρχης Ε. και Παραδέλλης Θ. (επιμ.), Ανθρωπολογία και παρελθόν. Συμβολές στην Κοινωνική Ιστορία της Νεότερης Ελλάδας, Αθήνα: Αλεξάνδρεια, 1993, σ. 327-356.Hoskins Janet, «Agency, Biography and objects», στο Tilley Christopher, Keane Webb, Küchler Susanne et all. (eds), Handbook of Material Culture, London: Sage Publications, 2006, σ. 74-84.Kopytoff Igor, «The Cultural Biography of Things: Commoditization as Process», στο Appadurai Arjun (ed.), The Social Life of Things: Commodities in Cultural Perspective, (second edition) Cambridge: Cambridge University Press, 1988, σ. 64-91.Leroi-Gourhan André, To έργο και η ομιλία του ανθρώπου. Β ' Η μνήμη και οι ρυθμοί, μτφρ. Άγγελος Ελεφάντης, Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 2000.Lovell Nadia (ed.), Locality and belonging, London and New York: Routledge, 1998.Merleau-Ponty Maurice, Προοίμιο στην φαινομενολογία της αντίληψης, Αθήνα: Έρασμος, 1977.Nora Pierre and Kritzman Lawrence D. (eds), Realms of Memory: The Construction of the French Past. Conflicts and Divisions, transi. Arthur Goldhammer, New York: Columbia University Press, 1996.—, (eds), Realms of Memory: The Construction of the French Past. Traditions, transi. Arthur Goldhammer, New York: Columbia University Press, 1997.—, (eds), Realms of Memory: The Construction of the French Past. Symbols, transi. Arthur Goldhammer, New York: Columbia University Press, 1998.Nora Pierre, «Between Memory and History: Le Lieux de Mémoire», Representations, vol.26 (1989), σ. 7-24.Sahlins Marshall, Τι είναι (και τι δεν είναι) η συγγένεια, μτφρ. Νίκος Κούρκουλος, Αθήνα: Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 2014.Stewart Charles, Dreaming and Historical Consciousness in Island Greece, Cambridge, Massachusetts, and London: Harvard University Press, 2012.Sutton David E., Memories Cast in Stone. The Relevance of the Past in Everyday Life, Oxford - New York: Berg, 1998.Van Gennep Arnold, The Rites of Passage, 3rd ed., transi. Monica Β. Vizedom and Gabrielle L. Caffé, London and Henley: Routledge and Kegan Paul, 1977.Vozikas Giorgos, «Miracle Narrative and Our Lady of Proussos: Cultural Interpretation of the Experience of Paradox in a Greek Religious Pilgrimage», in Narratives Across Space and Time: Transmissions and Adaptations, Proceedings of the 15th Congress of the I.S.EN.R. (June 21-27, 2009 Athens), Athens: Academy of Athens - Hellenic Folklore Research Center, 2014, σ. 389-408.