101-133

Η μεταφυσική αισθητική του Jacob Böhme

'Αναζητώντας τίς ρίζες τοϋ γερμανικού ρομαντισμού καί τοϋ ιδεαλισμού τοϋ 19ου αί. δδηγεϊται κανείς αναπόφευκτα στούς θεοσόφους καί τούς μυστικούς τοϋ Μεσαίωνα καί τής 'Αναγεννήσεως. Πρίν ακόμη άπό τόν Λούθηρο οί μεγάλοι μυστικοί όπως ò Meister Eckhart, ò Tauler, διαμόρφωσαν οχι μόνο τή φιλοσοφική σκέψη αλλά καί τή γερμανική φιλοσοφική γλώσσα.Τό έργο τοϋ Böhme, τοϋ γερμανοΰ θεοσόφου τής 'Αναγεννήσεως πού άσκησε τήν αποφασιστικότερη ίσως επίδραση εττήν ποίηση τοϋ Novalis καί τοϋ Tieck, παρουσιάζει ενα διπλό ενδιαφέρον. 'Από τό ενα μέρος δίνει μιά μεταφυσική εξήγηση τοϋ κακοϋ πού στηρίζεται στήν έννοια τής άπόλυτης έλευ- θερίας πού συγκροτεί όχι μόνο τόν κόσμο άλλά καί αύτή τήν ίδια τήν Θεότητα. Ή φιλοσοφία του, θεογονική καί ταυτόχρονα κοσμογονική, εισάγει τό διαλεκτικό καί ύπαρξιακό στοιχείο στή μεταφυσική εξήγηση τοϋ κόσμου πού φέρνουν τήν σκέψη τοϋ γερμανοΰ θεοσόφου πολύ κοντά στή σύγχρονη μεταφυσική σκέψη.Άπό τό άλλο μέρος ανοίγει έναν όρίζοντα αισθητικών αναζητήσεων. Χωρίς νά εκφράζει μιά φιλοσοφία τοϋ ωραίου ή άκόμη μιά όποιαδήποτε αντίληψη τής τέχνης, τό έργο τοϋ Böhme εχει εναν έντονο αισθητικό χαρακτήρα. Ποιά είναι τό στοιχεία εκείνα πού θά δικαιολογούσαν μιά τέτοια θέση;Κατ’ άρχήν ή γλώσσα τοϋ Böhme είναι ή γλώσσα των αισθήσεων. Σ' όλους άσφαλώς τούς μυεπικούς απαντάται, σάν κοινό γνώρισμα, ή άπουσία τής έννοιολογικής σκέψης καί ή άντικατάστασή της άπό αισθητές εικόνες. Στόν Böhme όμως — καί εδώ βρίσκουμε τήν πρωτοτυπία του — ή αναφορά εττίς αισθήσεις δέν εχει περιγραφικό απλώς ρόλο άλλά θεμελιώνεται όντολογικά. Στήν προσττάθειά του νά περιγράψη λ.χ. τήν αιώνια φύση τοϋ Θεοΰ, τής όποιας ό αισθητός κόσμος είναι απεικόνιση, ό Böhme ανατρέχει σε εφτά δυνάμεις ή πνεύματα τής φύσης (Naturgeister) πού εκφράζουν όλες μαζί τήν αιώνια φύση τού απόλυτου όντος. 01 δυνάμεις αυτές προσδιορίζονται αίσθητά. Οΐ αισθητοί όμως προσδιορισμοί είναι ταυτόχρονα όντολογικοί προσδιορισμοί. ‘Η γλώσσα τού γερμανοϋ θεοσόφου δέν είναι περιγραφική αλλά εκφράζει τήν εσώτατη όντολογική δομή κάθε δημιουργήματος. Ή στυφότητα (Herbigkeit), ή πικρότητα (Bitterkeit), ή αγωνία (Angst), ή φωτιά (Feuer), ή γλυκύτητα (Sanftmuth), ό ήχος (Schall) καί ή οντότητα (Wesen) είναι συστατικά στοιχεία τού όντος. Κανένα δέν μπορεί νά ύπάρξη χωρίς τό άλλο. ‘Η σχέση τους είναι καθαρά διαλεκτική. Κανένα δέν έχει αύθύπαρκτη ύπόσταση' τό καθένα βρίσκεται μέσα στό άλλο. Δέν πρόκειται γιά πάλη ανάμεσα σέ αντιθετικές δυνάμεις, θέση πού θά οδηγούσε εσφαλμένα σέ μιά δυϊστική ή ακόμη μα- νιχαϊκή άντίληψη. ’Οργή καί αγάπη, στυφό καί γλυκύ, σκοτάδι καί φώς είναι τό ίδιο πράγμα αλλά φαίνονται διαφορετικά καί μάλιστα αντιθετικά όταν φωτι- σθοϋν άπό διαφορετικές σκοπιές. "Ετσι τό κακό ύπάρχει μέσα στόν Θεό χωρίς ό Θεός νά τό έχει δημιουργήσει. Μέσα στόν μεταφυσικό κόσμο τού Böhme ή άγωνία, ή φωτιά πού καταστρέφει καί ή φωτιά πού δίνει ζωή, έχουν όν- τολογικό φορτίο. Τό άρχέγονο χάος ή τό άπόλυτο — απροσδιόριστο (Ungrund) πού είναι ό Θεός πρίν γίνει προσωπικός Θεός, θά άποτελέση άργό- τερα τόν πυρήνα τού γερμανικού ρομαντισμού' θά τό βρούμε ακόμη στή φιλοσοφία τού Schelling. Οΐ «Ύμνοι στή Νύχτα» τού Novalis είναι ή πλησιέστε- ρη έκφραση, στόν χώρο τής ποιήσεως, τής μεταφυσικής έποπτείας τού Böhme.Δέν είναι λοιπόν μόνο μέσα άπό τή γλώσσα αλλά καί μέσα άπό τά βασικά του θέματα πού ή σκέψη τού γερμανού θεοσόφου αποκτά αισθητική άξία. Τό θέμα τού lux et nox, τού «όχι καί τού ναί» τό βρίσκουμε μέ άνάλογο — άλ- λά όχι όμοιο — τρόπο στό έργο τού Baudelaire. Λέμε μέ ανάλογο τρόπο γιατί ò ποιητής καί ό θεόσοφος, πού τούς συνδέει ή κοινή τους αναζήτηση τής ρίζας τού κακού, κινούνται σέ διαφορετικά επίπεδα. Τίποτε δέν θυμίζει λιγότερο τόν απλοϊκό μπαλωματή τού Görlitz άπό τήν προσωπικότητα τού Baudelaire. Καί όμως. Ή μεταφυσική τους διαίσθηση τούς οδήγησε στό ίδιο βάθος. ‘Η άγωνία καί τό κακό, τό συναίσθημα τής αβύσσου, ή οργή τού Θεού καί ή δύναμη τού ‘Εωσφόρου δέν εξαντλούν ώστόσο τή φιλοσοφία τού Böhme. Τήν άληθινή της διάσταση μόνο μιά τέχνη όπως αύτή τού Rembrandt θά μπορούσε, νομίζουμε, νά τήν άποκαλύψη. Ή μεγάλη αρχή τού γερμανού θεοσόφου ότι μόνο μέσα στό σκοτάδι καί χάρη στό σκοτάδι μπορεί νά άποκαλυφθή τό φώς όχι σάν στοιχείο πού άκολουθεϊ τό σκοτάδι αλλά πού ενυπάρχει στό σκοτάδι, βρίσκει τήν αισθητική της έκφραση στά πρόσωπα τού Ολλανδού ζωγράφου.01 προσεγγίσεις μέ τόν Novalis, τόν Baudelaire τόν Rembrandt είναι βέβαια ενδεικτικές άπλώς. Εκείνο πού σφραγίζει τήν μεταφυσική αισθητική τού Böhme είναι, νομίζουμε, ή σημασία πού δίνει στον ήχο. Ό ήχος όχι μόνο φανερώνει τό öv άλλά τό δημιουργεί, τό συγκροτεί- είναι όντολογικό στοιχείο. Ή μαγεία τού ήχου δεν είναι απλώς αισθητική- είναι ή μαγεία, τό μυστήριο, κάθε δημιουργήματος. Είναι χαρακτηριστικό οτι ό Böhme τοποθετεί τόν ήχο ακριβώς πρίν από τήν οντότητα (Wesen) στά συστατικά στοιχεία τής αιώνιας φύσης τοϋ Θεού καί κάθε δημιουργημένου όντος. Ή αισθητική τού Jakob Böhme είναι ή αισθητική τοΰ Mysterium magnum κάθε δημιουργίας. 'Αποκτά έτσι μιά διάσταση πού ξεπερνά τόν χώρο τής θεοσοφικής του έποπτείας καί αγγίζει τή μαγεία πού ενέχει κάθε πράξη δημιουργίας.

• Arts
• Philosophy, Ethics and Religion

• Αισθητική
• Metaphysics
• Τέχνη