Métanoia : La personne, le sentiment et le geste
Part of : Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας ; Vol.41, 2002, pages 11-30
Issue:
Pages:
11-30
Parallel Title:
Μετάνοια : Το πρόσωπο, το αίσθημα, το σχήμα
Section Title:
Articles
Abstract:
Η αύξουσα κλίμακα των συγκρούσεων καί ή ταυτόχρονη δημοσιότητα των κατά τόπους συμβάντων, οι αιρετικές συμπεριφορές ατόμων ή ομάδων απέναντι σέ κυρίαρχες ιδεολογίες ή, αντιστρόφως, ή καταναγκαστική άσκηση της εξουσίας σέ βάρος ατόμων ή ομάδων, συντέλεσαν στην όλο καί πιό ζωηρή, από τό δεύτερο ήμισυ τοΰ 20οΰ αιώνα, ανάδυση του αισθήματος -ή/καί του θεάματος-της μετάνοιας• απότοκου, δήθεν ή πράγματι, μιας συνειδησιακής κρίσης. Σύγχρονα μας ακούσματα καί θεάματα, έννοιες καί σχήματα, αλλά καί μακρόσυρτες επιβιώσεις λατρευτικών κινήσεων, παραπέμπουν σέ ανάλογες στάσεις του ανθρώπου, οί όποιες αποτυπώνονται στην αρχαιότερη καί, ακολούθως, στή μεσαιωνική τέχνη. Αναγόμενοι στή βιβλική ενδοχώρα καί τά μεσοβυζαντινά, κυρίως, σχήματα πού απαντούν στην εικονογραφία, εστιάζουμε τή ζήτηση μας, από τόν 9ο αιώνα, στην παράσταση της μετάνοιας τού Δαβίδ, βασιλέα καί προφήτη (Είκ. 4, δεξιά* Είκ. 17). Ή εικόνα παραπέμπει στά συμβάντα πού περιγράφονται στό Β' Βασιλ. 11, 2 κ.έ.• 12, 1 κ.έ., γιά τά όποια ευθύνεται ό Δαβίδ: διάπραξη μοιχείας μέ τήν Βηρσαβεέ καί φόνος τοΰ συζύγου της Ουρία. Συνάπτεται όμως κατ' εξοχήν μέ τόν πεντηκοστό ψαλμό (ύποσημ. 5, παραπάνω). 'Ανάλογη μέ τή στάση τοΰ βιβλικού βασιλέα είναι εκείνη τού Παύλου, όταν επιστρέφει άπό τό σκοτάδι της πλάνης στό φως τού Θεού (Πράξεις 26,12 κ.έ. Βλ. παραπάνω καί ύποσημ. 7, 11-12,18). Τόν Δαβίδ, στην ϊδια πάντοτε στάση, συνοδεύει ενίοτε ή Μετάνοια, μία πλασματική γυναικεία μορφή, πού ξεχωρίζει μέ τό αρχαίο ένδυμα τό όποιο φέρει (Είκ. 1, 3, 5-6). Στό ψηφιδωτό τού τύμπανου επάνω άπό τή βασίλειο πύλη, στό νάρθηκα της Αγίας Σοφίας (Είκ. 7), ό (εκάστοτε) αυτοκράτωρ, μέ αφετηρία συγκεκριμένο Ιστορικό πρόσωπο, προσπίπτει ενώπιον τοΰ ουράνιου βασιλέα. Ή στάση παραπέμπει εμμέσως σέ εκείνη τοΰ μετανοοΰντος Δαβίδ, προβάλλοντας συνάμα ένα θεμελιώδες πρότυπο μετάνοιας καί προσευχής, άλλα καί αποτυπώνοντας τό εν ισχύει τελετουργικό στό συγκεκριμένο αυτό σημείο τοΰ ναού. Στην ενδοχώρα της παράστασης άπηχοΰνται καί εντάσεις πού είχαν, ενδεχομένως, χαρακτηρίσει τις σχέσεις ανάμεσα στή βασιλική καί τήν εκκλησιαστική εξουσία. Διατυπώνεται εδώ ή μεταξύ ουρανού καί γης βασιλέως τάξις• καί δηλώνονται οί σωτηριολογικές προσδοκίες τοΰ επίγειου βασιλέα, καί ή εξ ύψους προς αυτές ανταπόκριση. Έξαλλου, στην εικαστική πρακτική γνώριμη είναι, άπό τήν αρχαιότητα, ή «ρεαλιστική» δήλωση, μέ σωματικούς ορούς, μιας ψυχικής κατάστασης πού μπορεί νά κινείται, κατά περίπτωση, άπό τήν απλή μεταμέλεια ως τό πένθος, τή βίωση της απώλειας, περνώντας άπό τό στοχασμό ή τήν απορία. Όπω ς είναι φυσικό, τούτο εμμένει καί στή μεσαιωνική τέχνη. "Οταν, δ.χ., δηλώνεται ή μεταμέλεια γιά τή χαμένη ευκαιρία, τόν Καιρό πού παρέρχεται άκαρπα- καί τονίζεται, ή έν λόγω δήλωση, μέ τό διπλασιασμό τών μορφών: πλάι στον παθόντα ορθώνεται, σέ γυναικεία μορφή, ή προσωποποίηση της ψυχικής του κατάστασης (Είκ. 10)• ή όταν αποτυπώνεται, μέ ποικιλία σχημάτων, ή άμετάστρεπτη έσχατολογική απόγνωση (Εικ. 11). Τέλος, σημειώνουμε ότι σέ ύστερη φάση της αρχαιότητας, ή Μετάνοια εμφανίζεται σέ κείμενο τοΰ Αουκιανοΰ (Περί τον μη ραοίως πιστενειν διαβολγ}), όπου περιγράφεται ένας πίνακας τοΰ Απελλή. Ή υποτιθέμενη σύνθεση τοΰ Απελλή, μέσω της πολύ μεταγενέστερης εκφράσεως τοΰ Λουκιανού καί, στή συνέχεια, της λατινικής καί ιταλικής μετάφρασης της, εικονογραφείται χωρίς ενδιάμεσα πρότυπα, άπό τόν 15ο αιώνα (παραπάνω καί ύποσημ. 18,67).
Subject:
Subject (LC):
