Re-deconstructing the Khakhouli Triptych
Part of : Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας ; Vol.41, 2002, pages 225-254
Issue:
Pages:
225-254
Parallel Title:
Ανασυνθέτοντας τα σμάλτα του τριπτύχου Khakhuli
Section Title:
Articles
Abstract:
Στο Gelati, ο γεωργιανός ηγεμόνας Davit Δ' μετέφερε μια εικόνα από σμάλτο με τη μορφή της Παναγίας, η οποία βρισκόταν έως τότε στη εκκλησία του Khakhuli. Την ενσωμάτωση της εικόνας σε τρίπτυχο μεγάλων διαστάσεων (1,47x2,02 μ.), και τη διακόσμηση του ανέλαβε ο γιος του Demetre Α' στις αρχές της βασιλείας του (1125-1130). Το τρίπτυχο του Khakhuli κοσμείται με δεκάδες σμάλτα που φέρουν μορφές ή διακοσμητικά θέματα, σταυρούς και εκατοντάδες πολύτιμους και ημιπολύτιμους λίθους. Με διάφορους τρόπους έχουν προβλεφθεί θέσεις σχεδόν για όλα τα σμάλτα, ώστε να εντάσσονται στον ενιαίο φυτικό διάκοσμο του υποβάθρου χωρίς να τον διασπούν. Αυτό αποδεικνύει ότι ο φυτικός διάκοσμος του υπόβαθρου σχεδιάστηκε για να υποστηρίξει διακοσμητικά όχι μόνον την κεντρική εικόνα της Παναγίας αλλά και τα σπουδαιότερα σμάλτα που είχε στην κατοχή του ο Davit. Τα σμάλτα που καταγράφονται στη μελέτη επιτρέπουν τον προσδιορισμό των αντικειμένων από τα οποία προήλθαν και την αρχική τους θέση σε αυτά, πριν αποσυναρμολογηθούν για να τοποθετηθούν στο τρίπτυχο. Τα πολυτελή αντικείμενα στα οποία ανήκαν ήταν δώρα από το Βυζάντιο στη Γεωργία. Στην ομάδα Ι εγγράφονται εννέα ισομεγέθη σμάλτα με τις μορφές δύο αρχαγγέλων, των δώδεκα αποστόλων και της ένθρονης βρεφοκρατούσας Παναγίας (Εικ. 2, 4). Οι διαστάσεις τους, η χρωματική κλίμακα και η τεχνική, η υφολογική τους συγγένεια και η θεματολογία τους κάνουν φανερό ότι είναι έργο ενός καλλιτέχνη και ότι προέρχονται όλα από το ίδιο σύνολο. Η προτεινόμενη διάταξη τους στο αντικείμενο που κοσμούσαν αρχικά φαίνεται στην Εικ. 5. Το λεπτό ορθογώνιο σμάλτο, το κοσμημένο με βαθμιδωτούς σταυρούς, που βρίσκεται επάνω από το σμάλτο με την ένθρονη βρεφοκρατούσα Παναγία, ανήκε κατά τη γνώμη μου στον αρχικό διάκοσμο του έργου. Η σύνθεση που δημιουργείται είναι παρόμοια με την κεντρική σύνθεση του καλύμματος της λειψανοθήκης του Limburg (Εικ. 6), της οποίας τα ισάριθμα σμάλτα περιβάλλονται από πανομοιότυπο κόσμημα. Στην ομάδα II εντάσσονται τα δέκα μετάλλια με τις μορφές δύο αρχαγγέλων, τεσσάρων ευαγγελιστών και τεσσάρων στρατιωτικών αγίων, τα οποία βρίσκονται τοποθετημένα συμμετρικά, εκατέρωθεν της κεντρικής εικόνας, μέσα σε δύο ημικυκλικές ζώνες (Εικ. 2). Οι διαστάσεις τους, η στενή υφολογική τους συγγένεια, οι επιγραφές και η χρωματική τους κλίμακα δηλώνουν την προέλευση τους από το ίδιο σύνολο. Οι εναλλαγές στο χρώμα των φωτοστέφανων και η ιεραρχία των μορφών με πείθουν ότι το αντικείμενο στο οποίο αρχικά ανήκαν τα σμάλτα ήταν πιθανότατα κάλυμμα λειψανοθήκης και καταλήγω να προτείνω τελικά την διάταξη των σμάλτων της ομάδας II, όπως φαίνεται στην Εικ. 8. Στις παρυφές των δύο πλαϊνών φύλλων του τριπτύχου είχαν τοποθετηθεί αρχικά είκοσι κυκλικά σμάλτα, ίδιων διαστάσεων. Τα τρία από αυτά έχουν αντικατασταθεί με σύγχρονα σμάλτα στις αρχές του 20ου αιώνα. Οι διαστάσεις, η τεχνική και τα χαρακτηριστικά των μορφών στα παραπάνω σμάλτα οδηγούν στο προφανές συμπέρασμα ότι είναι προϊόντα ίδιου εργαστηρίου και σύγχρονα μεταξύ τους, όμως η θεματογραφία τους δείχνει ότι προέρχονται από δύο διαφορετικά σύνολα (Ομάδες III-IV). Στην ομάδα III εντάσσονται οι εννέα μορφές των μετωπικών αποστόλων και το μετάλλιο του Χριστού, που βρίσκεται στο κέντρο του κάτω μέρους του δεξιού φύλλου του τριπτύχου, όπως μπορεί κανείς να συμπεράνει από τα μορφολογικά τους χαρακτηριστικά. Με βάση την ιεραρχία των μορφών και την εναλλαγή στα χρώματα των φωτοστέφανων προτείνω τη διάταξη των δέκα αυτών σμάλτων στο πλαίσιο μιας πολυτελούς εικόνας (Εικ. 9). Στην ομάδα IV εντάσσονται έξι σμάλτα με τις μορφές του Χριστού, της Παναγίας, του Ιωάννη Προδρόμου, του Ματθαίου, του Ιωάννη του Θεολόγου και του Σίμωνα. Με βάση την εικονογραφία, τη στάση του σώματος των μορφών και την κατεύθυνση του βλέμματος τους, προτείνω τη διάταξη τους στο πλαίσιο μιας άλλης πολυτελούς εικόνας (Εικ. 10). Την ομάδα V συγκροτούν έξι σμάλτα, τοποθετημένα όλα στο κεντρικό φύλλο: το πλακίδιο όπου ο Χριστός στέφει τον βυζαντινό αυτοκράτορα Μιχαήλ Ζ' Δούκα και τη σύζυγο του Μαρία της Αλανίας, τα δύο πλακίδια με τις μορφές της Παναγίας και του Ιωάννη Προδρόμου, το πλακίδιο με την αψιδωτή απόληξη που φέρει τη μορφή του ένθρονου Χριστού, και τα δύο πλακίδια με τους αρχαγγέλους Μιχαήλ και Γαβριήλ (Εικ. 3-4). Το σμάλτο όπου εικονίζεται η στέψη των αυτοκρατόρων βρίσκεται στην κορυφή του τριπτύχου, καταλαμβάνει την σημαντικότερη θέση σε σχέση με τα υπόλοιπα σμάλτα και, καθώς βρίσκεται στο επάνω μέρος του κεντρικού φύλλου του τριπτύχου, είναι ορατό τόσο όταν το τρίπτυχο είναι κλειστό όσο και όταν είναι ανοικτό. Τα άλλα πέντε σμάλτα έχουν τοποθετηθεί μέσα σε διακριτά πλαίσια, ούτως ώστε να εξαίρεται η σημασία τους και να διαφοροποιούνται από τα υπόλοιπα σμάλτα του τριπτύχου, γεγονός που αποδεικνύει τη σπουδαιότητα του αντικειμένου στο οποίο ανήκαν πριν αποσυναρμολογηθούν. Τα σμάλτα της ομάδας V προέρχονται πιθανότατα από ένα αφιερωτικό στέμμα και η προτεινόμενη διάταξη τους σε αυτό (Εικ. 11) δημιουργεί δύο αυτόνομες και ταυτόχρονα συμπληρωματικές συνθέσεις πού έχουν στόχο την προβολή της ιδιαίτερης σχέσης ανάμεσα στα θεία πρόσωπα και τις αυτοκρατορικές μορφές. Την ομάδα VI συγκροτούν πέντε σμάλτα, που βρίσκονται ακριβώς κάτω από την κεντρική εικόνα: ένα ημικυκλικό πλακίδιο με τη μορφή του ολόσωμου Χριστού Παντοκράτορα και τέσσερα ισομεγέθη πλακίδια με τις προτομές της Παναγίας, του αρχαγγέλου Μιχαήλ και των αγίων Δημητρίου και Γεωργίου. Οι συμμετρικά αντιθετικές χειρονομίες των τεσσάρων μορφών, τα στέμματα που κρατούν ο αρχάγγελος και η Παναγία, η στροφή του σώματος τους και η στροφή του βλέμματος των δύο στρατιωτικών αγίων οδηγούν στην υπόθεση ότι, στο έργο που βρίσκονταν αρχικά, πλαισίωναν μία ανδρική και μία γυναικεία μορφή σε προτομή: τον αυτοκράτορα Μιχαήλ Ζ' Δούκα και τη σύζυγο του Μαρία της Αλανίας. Τα σμάλτα της ομάδας VI προέρχονται πιθανότατα από ένα διάδημα στο οποίο θα είχαν τη διάταξη που προτείνω στην Εικ. 13. Τα σμάλτα λοιπόν των ομάδων V και VI προέρχονται από αντικείμενα που εστάλησαν, ως δώρα στη Γεωργία, με αφορμή τη στέψη του βυζαντινού αυτοκράτορα και της γεωργιανής πριγκίπισσας. Όταν αποσυναρμολογήθηκαν για να ενσωματωθούν στη διακόσμηση του τριπτύχου είχαν ήδη ηλικία τουλάχιστον πενήντα ετών. Την ομάδα VII συνιστούν επτά ορθογώνια σμάλτα (με τις μορφές των ευαγγελιστών και των ιεραρχών Βασιλείου, Γρηγορίου του Θεολόγου και Νικολάου, Εικ. 3-4), που έχουν προστεθεί μετά την αποπεράτωση της διακόσμησης του τριπτύχου. Οι διαστάσεις τους, η υφολογική τους συγγένεια και η τεχνική τους δηλώνουν ότι προέρχονται από το ίδιο σύνολο. Με βάση την εικονογραφία και τις στάσεις των μορφών προτείνω τη διάταξη των σμάλτων της ομάδας VII στις εξωτερικές και εσωτερικές όψεις των φύλλων ενός τριπτύχου, όπως φαίνεται στην Εικ. 15. Το αντικείμενο αυτό δεν ήταν στην κατοχή του Demetre, όταν διακοσμήθηκε το τρίπτυχο και η απόφαση να αποσυναρμολογηθεί και να προστεθούν τα σμάλτα του στο διάκοσμο του τριπτύχου οφείλεται στους απογόνους του. Στο κάτω μέρος των πλαϊνών φύλλων του τριπτύχου έχουν τοποθετηθεί οι δύο όψεις ενός σμαλτωμένου σταυρού που θεωρώ ότι προέρχεται από βυζαντινό εργαστήριο των αρχών του 11ου αι. (Εικ. 16). Ο μάγιστρος Kvirike, που αναφέρει η ελληνική επιγραφή του σταυρού, μπορεί να ταυτιστεί με τον ηγεμόνα της Ιβηρίας Kvirike/Gourgen Α που πήρε τον τίτλο του μαγίστρου στο διάστημα 1000-1008, ή τον ηγεμόνα της Καχετίας και της Χερετίας Kvirike Γ'. Ο σταυρός πιθανότατα δόθηκε από το βυζαντινό αυτοκράτορα ως δώρο στον Kvirike, μαζί τον τίτλο του μάγιστρου, ο οποίος και πρόσθεσε τη δεύτερη επιγραφή στη γλώσσα του ονομάζοντας τον εαυτό του βασιλιά. Τα παραπάνω φανερώνουν ότι ο Demetre επέλεξε, για τη διακόσμηση του τριπτύχου, τα σμάλτα των βυζαντινών κειμηλίων που είχε στην κατοχή του. Πέρα από την αισθητική τους ποιότητα, απαράμιλλη σε σύγκριση με τα σμάλτα που κατασκευάζονταν την ίδια εποχή στη Γεωργία, αποδείκνυαν τόσο τον συσσωρευμένο πλούτο της γενιάς των γεωργιανών ηγεμόνων όσο και τις διπλωματικές και συγγενικές τους σχέσεις με τη βυζαντινή αυτοκρατορία. Η επιλογή βυζαντινών σμάλτων για τη διακόσμηση του τριπτύχου, σε συνδυασμό με την περίοπτη θέση που καταλαμβάνουν ορισμένα από αυτά στο σύνολο της διακόσμησης, φανερώνουν ότι οι αισθητικές προτιμήσεις του Demetre, στα πρώτα χρόνια της βασιλείας του, ήταν συνειδητά προσανατολισμένες προς το Βυζάντιο, και αποτελούσαν μέρος της ταυτότητας την οποία ήθελε να κατασκευάσει. Τέλος, η ποιότητα της κατασκευής και το μέγεθος της Παναγίας του Khakhuli (Εικ. 2,18), η απόδοση των χαρακτηριστικών του προσώπου της, αλλά κυρίως η φύση της ως πολυτελούς λατρευτικού αντικειμένου, οδηγούν στην υπόθεση ότι η εικόνα αποτελούσε ένα πολύτιμο δώρο των Βυζαντινών στους Γεωργιανούς. Μια τέτοια δωρεά συνδέεται πιθανότατα με τη Μαρία της Αλανίας, η οποία άλλωστε αναδεικνύεται, από τη διακόσμηση του τριπτύχου, αμέσως μετά την Παναγία.
Subject:
Subject (LC):
