205-231

Ή έννοια του Νόμου είς τους αρχαίους "Ελληνας μέχρι του "Αριστοτέλους

• Γρηγοριάδης, Κωνσταντίνος

Έν τη παρούση εργασία εξετάζεται κατ' αρχάς ή ετυμολογία της λέξεως «Νόμος ». Έκ της θεματικής ρίζης νεμ- σχηματίζεται παρ’ Όμήρω συχνάκις το ούσιαστικόν «νομός», ένω το βαρύτονον «νόμος» ουδόλως αναφέρεται. Βαθμηδόν αμφότερα τα ουσιαστικά δηλουσι τον τρόπον ζωής των κατοίκων, τάς συνηθείας, τα ήθη και τα έθιμα. Άργότερον είς τήν Έλληνικήν πόλιν συναντώμεν τάς λέξεις «Ευνομία—Ισονομία», δια των οποίων και συνδέεται ή σημασία του νόμου μέ τό δίκαιον. Παρακολουθουντες τήν Ιστορικήν έξέλιξιν του Νόμου, εύρίσκομεν τούτον στενως συνδεδεμένον μέ τήν ολην ζωήν των ανθρώπων. Ή διάκρισις της εξελίξεως ταύτης είς τρεις ουχί αυστηρώς κεχωρισμένας αλλήλων βαθμίδας μας παρουσιάζει : α) τον Ιερόν νόμον, ένθα εξαίρεται ή θρησκευτική προέλευσις τούτου. Ή σύνδεσις του νόμου μέ την λατρείαν τών θεών εκφράζεται δια του «νομίζειν θεούς», β) τό δίκαιον τών θεσμών, οίτινες και εμφανίζονται κατά τάς αρχάς του 7ου αίώνος π. Χ. υπό τών έν 'Αθήναις επτά θεσμοθετών ώς έγγραφος νόμος, και γ) τήν πολιτειακήν νομοθεσίαν, ένθα ό νόμος καθίσταται κυρίαρχος θεών καί ανθρώπων. Ή περαιτέρω διαπραγμάτευσις της εννοίας καί της ουσίας του Νόμου κατά Ιστορικός έποχάς μας επιτρέπει να συναγάγωμεν τα ακόλουθα : 1) Ό Νόμος εις τους ομηρικούς χρόνους (8ος καί 7ος αΙών). Ό Νόμος χαρακτηρίζεται ώς Ιερός καί ώς συνδέων τους ανθρώπους μέ τους θεούς. Ό Νόμος είναι τό μεγαλύτερον δώρον τών θεών, δια του οποίου καί διακρίνονται oι άνθρωποι άπό τα ζώα. Ό άνθρωπος λαμβάνει δια της επικοινωνίας του μετά των θεών τήν άνθρωπίνην του άξίαν. Aι εννοιαι θέμις καί Δίκη παρουσιάζουν μίαν τεραστίαν έξέλιξιν, οχι μόνον κατά τους ανωτέρω χρόνους, άλλα καί κατά τους μετέπειτα, Ιδίως δέ ή έννοια της Δίκης. "Η θέμις εμφανίζεται: α) ώς διαταγή, εντολή, ρήσις τών θεών (θέμιστες παρ' Όμήρω), β) ώς θεϊκή απαραβίαστος τάξις, αναφερομένη είς ολας τάς εκδηλώσεις της άνθρωπίνης υπάρξεως, γ) ώς θεά Μοίρα, δ) ώς σύμβουλος θεά (Αίσχύλου Προμηθεύς 18) καί ε) ώς συμμετοχή τών ανθρώπων είς τήν Άγοράν. "Η Δίκη καθίσταται ωσαύτως : α) άπόδοσις του δικαίου (Ίλιάς Ν, 42), β) έθος, εθιμον ('Οδύσσεια II, 218), γ) θεΐκόν δώρον, δια του οποίου άνυψουται ή άνθρωπίνη αξία έναντι τών ζώων καί ε) δικαία άντεκδίκησις (Σοφοκλής, Ηλέκτρα 34). 2) Ό Νόμος παρ' Άναξιμάνδρω καί Ήρακλείτω. Tο κλασσικόν απόσπασμα του Αναξίμανδρου, άρ. 9, κατά Diels (έξ ών δέ ή γένεσίς έστι τοις ουσι...) ερμηνεύεται : Ι) υπο του Σιμπλικίου (6ος αΙών μ. Χ.) αποδίδοντος είς τουτο κοσμολογικήν έρμηνείαν, II) ύπό του εσχάτως αποθανόντοςΓερμανού φιλολόγου Werner Jaeger, οστις ανακαλύπτει εις το παρόν απόσπασμα τήν αρχήν της φιλοσοφικής ιδέας του κόσμου, και III) οπό του φιλοσόφου Μαρτίνου Heidegger, οστις απορρίπτων τήν δικαστικήν έρμηνείαν του Jaeger δέχεται μίαν όντολογικήν έρμηνείαν. Ό 'Ηράκλειτος είς τήν ρήσιν «νόμος και βουλή πείθεσθαι ενός» (Β 33) εννοεί δια του «ενός» τον Λόγον, τον θεΐκόν νόμον, οστις είναι ή αρχική είκών των ανθρωπίνων νόμων. Ό Νόμος είναι ή συνάντησις των ανθρώπων της πόλεως μετά των θεών. Νόμος και Πόλις συνδέονται αδιάσπαστος. Ό Νόμος της Πόλεως είναι ή ένδειξις και ή έμφάνισις του θεού της Πόλεως. Ή αναλογία του Νόμου είς τον Ήράκλειτον (Απόσπασμα Β114, Β 44) κέκτηται μεταφυσικόν και οντολογικόν περιεχόμενον. Ό Νόμος είναι μία άπόδειξις της πραγματικής υπάρξεως τών θεών. 3) Ό Νόμος παρά τοις Σοφισταις. Ή ύπό τών Σοφιστών είσαχθεισα αλλαγή είς τον τρόπον του σκέπτεσθαι, ή μετά- βασις έκ του Μύθου είς τον Λόγον, επιφέρει βαρύτατον κλονισμόν είς τήν ήδη έπικρατουσαν περί νόμου άντίληψιν. Τό σύνθημα του Πρωταγόρου «παν μέτρον άνθρωπος» δημιουργεί τήν νέαν έκ διαμέτρου άντίθετον προς τήν πάλαιαν έρμηνείαν του νόμου. Κατά τον Πρωταγόραν ό άνθρωπος έθεοποίησε τον νόμον και ουχί oι θεοί άνθρωποποίησαν τούτον. Τό δίκαιον σχετικοποιειται και καθορίζεται υπό τών έν τη πόλει εκάστοτε έπικρατουσών γνωμών. Ή περί πόλεως θεωρία τών Σοφιστών είναι αποτέλεσμα της περί του φυσικού δικαίου αντιλήψεως τούτων, ώς επίσης και τής ύπ’ αυτών έκδεχομένης ερμηνείας του κόσμου άνευ θεων. 4) Ό Νόμος παρά Πλάτωνι. "Ο Πλάτων αντιμετωπίζει τήν σοφιστικήν περί Νόμου θεωρίαν δια τής Νομοκρατίας του (Νόμοι 4, 713a). Ό Νους διαμοιράζει δια του Νόμου τό είς τόν κάθε πολίτην αναλογούν. Ό σύνδεσμος μεταξύ δυνάμεως και Πνεύματος εκφράζεται δια τής πειθαρχίας προς τόν Νόμον. Ώς έκ τούτου πρέπει ό Νόμος να στηρίζεται επί του Νου και της Φρονήσεως. Ό Νους έχει τήν ίκανότητα δια τής θεωρήσεως του κόσμου να πραγματοποιή τάς διαφόρους άρετάς, επί τών οποίων πρέπει να στηρίζεται ό Νόμος. Εντεύθεν συνδέεται ό νόμος μέ τήν φιλοσοφίαν τής αρετής. Ό Πλάτων διακρίνει ομως τάς άρετάς είς : θεΐκάς (φρόνησις—δικαιοσύνη—ανδρεία) και ανθρωπίνους (υγεία—δύναμις—κάλλος— πλούτος). Aι θεΐκαι άρεται εμπεριέχουν τάς ανθρωπίνους. Προς τούτο αι ανθρώπινοι υποτάσσονται είς τάς θεΐκάς άρετάς. Ό Νους—Φρόνησις ώς θεϊκή αρετή δεικνύει είς τον άνθρωπον, ποιαι έκ τών ορμών του είναι καλαι και ποίαι κακαί. Ή συλλογική άπόφασις τής πόλεως στηριζομένη επί τής φρονήσεως ταύτης καλείται ύπό του Πλάτωνος Νόμος. Ό Νομοθέτης ομιλεί έκ τής γνώσεως του περί του Θεου. Ό θεός είναι ή αρχή, το μέσον και τό τέλος ολων τών πραγμάτων. Ώς έκ τούτου ό θεός είναι τό κέντρον και ή πηγή πάσης νομοθεσίας. Ό θεός ώς Παιδαγωγός του κόσμου δίδει είς τήν φύσιν τάς αιωνίας Ιδέας. Ό αληθινός Νομοθέτης είναι ό φιλόσοφος, οστις συντελεί είς τήν πραγματοποίησα τής κυριαρχίας του Θεου έπί του κόσμου. Ουτω οδηγείται ό άνθρωπος δια του νόμου είς τήν άνωτάτην άρετήν, τήν άρμονίαν του κόσμου. Ή έκτέλεσις του Νόμου πραγματοποιείται δια τής Παιδείας. Ό άριστος Παιδαγωγός είναι κατά τόν Πλάτωνα ό Νομοθέτης, Ό πρώτος Νομοθέτης είναι ομως ό θεός, και ώς έκ τούτου σκοπός της Παιδείας είναι ή κατά τό μέτρον του δυνατού όμοίωσις του παιδευομένου προς τόν θεόν. Τό σύστημα τής Παιδείας είς τους «Νόμους» (10ον βιβλίον) κορυφουται μέ τήν δημιουργίαν τής πλατωνικής θεολογίας. Έν τω τέλει τής μελέτη; ταύτης εξάγονται οί ακόλουθοι περί νόμου χαρακτηρισμοί. 1) Ό Νόμος είναι βασικώτατον θέμα, το όποιον απασχολεί όλους ανεξαιρέτως τους "Ελληνας. Ό Νόμος είναι συνδεδεμένος μέ τήν ολην ζωήν τών ανθρώπων. 2) Ό Νόμος παρ’"Έλλησι έχει μεγάλην ίστορίαν και έξέλιξιν. 3) Τό χαρακτηριστικόν του ελληνικού νόμου είναι ή θρησκευτική θεμελίωσίς του. 4) Ή κατά της θρησκείας καταφορά καί ό τυχόν κλονισμός ταύτης κλονίζει συγχρόνως καί τήν υπαρξιν του Νόμου. 5) Δια της δικαιοσύνης υπακούει ο άνθρωπος είς τόν Νόμον. Ή δικαιοσύνη είναι ομως ή εσωτερική ικανότης της ψυχής. Εντεύθεν καί τό ένδον του άνθρωπου συντελεί τα μέγιστα είς την έκπλήρωσιν του Νόμου. 6) Ό Νόμος συνδέει τόν άνθρωπον μετά του θεΐκου κόσμου. 7) Η ανθρωπολογία του νόμου συνίσταται είς τό ότι ο άνθρωπος λαμβάνει δια του Νόμου τήν άληθινήν του άξίαν. 8) "Η έπικράτησις του νόμου εγγυάται δια της ευλογίας των θεών τήν ύπόστασιν της Πολιτείας καί τήν περαιτέρω δυνατότητα της υπάρξεως του άνθρωπου. 9) Ό Νόμος αναπτύσσεται μόνον εντός της πόλεως καί 10) Αι διάφοροι συγκρούσεις εντός της πολιτείας προκαλούνται άπό τήν διάσπασιν της αρχικής αρμονίας μεταξύ του πολιτειακού καί του θεϊκού Νόμου.

• Languages and Literature

• Classical philology

1. ι) Hans Bogner: Der griechische Nomos in : Deutsches Volkstum zweiter Band, Hamburg 1931, S. 745—752•2) Viktor Ehrenberg: Die Rechtsidee im frühen Griechentum, Leipzig 1921.3) Felix Plückiger : Geschichte des Naturrechts I. Band, Zürich 1954.4) Konstantin Georgulis , Philosophische Ethik (Griechisch—aschinengeschrieben) Athen 1957.5) Werner Jaeger : Paideia 3. Auflage 3 Bände, Berlin 1954.6) Werner Jaeger : Die griechische Staatsethik im Zeitalter des Piatons, in : Die Antike : Zeitschrift für Kunst und Kultur des klassischen Altertums. 10. Band Berlin—Leipzig 1934, S 1 —16.7) H. Kleinknecht : Artikel Nomos in : Kittel Theologisches Wörterbuch zum Ν. T. Band IV, S. 1016—1029.8) Kurt Latte : Heiliges Recht in Griechenland, Tübingen 1920.9) Max Mühl : Untersuchungen zur altorientalischen und althellenischen Gesetzgebung in : Klio, Beiheft 19—Neue Folge 16 Leipzig 1933.10) Gerhard Müller: Studien zu den platonischen Nomoi, München 1951.11) Max Pohlenz : Nomos in : Philologus. Zeitschrift für das klassische Altertum Band 97, Wiesbaden 1948, S. 135—142.12) Max Pholenz : Nomos und Physis in: Hermes. Zeitschrift für klassische Philologie, Wiesbaden 1953, S. 418—438.13) Kurt Schilling : Piaton. Einführung in seine Philosophie, Wurzach/Württenberg 1948.14) Erik Wolf : Griechisches Rechtsdenken 3. Bände, Frankfurt—Klostermann 1950—1952—1955.15) Gottlieb Söhngen : Gesetz und Evangelium, Freiburg/München 1957.